Antizapadnjaštvo u Srbiji

Antizapadnjaštvo u Srbiji (objavljeno u časopisu Škrip, elektronsko izdanje, broj 6/7 februar 2012. god.)

Problem antizapadnjaštva u Srbiji jeste nepostojanje državnog sistema, a razlog zbog kojeg se iznosi ovakva tvrdnja jeste prepoznavanje političke klime u Veberovom koncpetu „političkog kapitalizma“ (Veber, 1976). Tom sintagmom Maks Veber je pokušao da objasni razloge (ne)ukorenjenosti kapitalizma i kulturnog ekspanzionizma u različitim delovima sveta. „On razlikuje moderan industrijski ili građanski kapitalizam od političkog kapitalizma. Najrazličitije varijante ovog poslednjeg postojale su u svim epohama ljudske istorije.“ (Đurić, 1997: 109) Ali ono što razlikuje ove dve varijante kapitalizma je činjenica da je građanski kapitalizam jedna opšta pojava, odlika jednog društvenog sistema u kome se i radnik i poslodavac i gazda vode istim principima, dok je politički kapitalizam stvar špekulacije određene klase (u ovom slučaju političke) koja nastoji maksimizirati dobit bez obzira na izgradnju šire zajednice koja joj daje legitimitet. To ukazuje na značaj same prakse ili habitusa koja podrazumeva mnogo duže procese.

Još konkretnije, moglo bi se reći da u modernoj tradiciji Srbije ne možemo govoriti o postojanju državnih institucija, što znači da je sveukupna moderna državna tradicija Srbije zapravo pseudodržavna. Ta „državotvornost“ je takva upravo iz razloga prethodno naznačene Veberove distinkcije kapitaliz(a)ma kao ideje racionalizacije i heterogenizacije, a koja je strana opštem načelu palanke – stilu (Konstantinović, 1991). Normativnost stila kao sveprisutne dogme čiji su postulati prosečnost, nekritička misao, zatvorenost, strah od sveta, jeste zapravo Dirkemova ideja o društvenoj diferencijaciji i tipovima solidarnosti. Država podrazumeva bezlične institucije društva „organske solidarnosti“, za razliku od društava „mehaničke solidarnosti“ koja svoje intersocijalne odnose uređuju po principima ličnog autoriteta, odnosno autoriteta zajednice kao plemena (Dirkem, 1972). Problem nastaje onda kada ta nedovoljno diferencirana društva uđu u globalne političke, ekonomske i kulturne procese i tada takva društva vidimo kao „duh plemena u agoniji“ (Konstantinović, 1991)

 Kada kažemo moderna državna tradicija onda se pod tim podrazumeva onaj period kapitalizacije ukupnog društvenog života koji je u početku bio karakterističan samo za razvijene gradske regije Zapadne Evrope, da bi kasnije, pod pritiscima na globalnom nivou, većina zapadnoevropskih država prihvatila ovo institucionalno ustrojstvo gradova, a koje se sagledava u komercijalizaciji privrede i nacionalnoj homogenizaciji (Elijas, 2001).

            Putevi ka komercijalizaciji i nacionalnoj homogenizaciji mogu biti spontani pokreti koji pritiskaju zvanične institucije za uspostavljanje jednog novog društvenog ustrojstva i jednog novog tipa društvene solidarnosti, a isto tako ta homogenizacija može biti i odraz dirigovane politike državne elite. U prvom slučaju govorimo o „državnom nacionalizmu“, u drugom o „kulturnom nacionalizmu“ (Šulce, 2002). U Srbiji je na delu bila druga varijanta homogenizacije nacionalnog tkiva, koja je, kao i svuda u Evropi tog vremena, bila zadojena romantičarskim idejama. Susedi Srbije koji su najozbiljnije narušavali i dovodili u pitanje njen državni prosperitet bili su upravo definisani kulturnonacionalističkom ideologijom romantizma, a tu se pre svega misli na nemački državni i kulturni uticaj, odnosno, nemačku interesnu sferu. Iz tog razloga se i zvanična politika Srbije definiše kao antigermanska, a što će kasnije biti iskorišćeno kao svojevrsna kulturna, nezvanična ideologija koja će sa prezirom gledati na racionalizaciju, objektivnost i progres kao pretnje i uništenje „slovenske duše“ (što je uticaj panslavističkog pokreta koji se, neretko, pokazao kao produžena ruka ruskog imperijalizma) i zdravog seljačkog života.

            Prizvuk romantizma i odbojnost prema uvođenju birokratije, državne administracije kao bezlične vlasti bile su i ostale glavne odlike državnog sistema Srbije. To je pokazatelj da modernizacija društva nije završena i da je imala veoma slabu političku potporu. Ne treba mnog mudrosti da bi se primetilo kako je kurs državne politike zavisio od pojedinca koji se nalazio na čelu države, motor promena je dolazio „odozgo“ kao uticaj centralne vlasti, a ne kao oličenje snage javnog sektora, tj. građanstva. Generalno gledano, o građanstvu i ne možemo govoriti sve do uspostavljanja komunističkog režima kada je izvršena ubrzana industrijalizacija i urbanizacija. Tek sa socijalnom revolucijom u Srbiji dolazi do brže društvene diferencijacije, odnosno do usložnjavanja veza i međuodnosa između pojedinaca i institucija. Pa ni tada nije postajao jasno definisan i uticajan civilni sektor, sve je još uvek bilo pod budnim nadzorom autokratske centralne vlasti čija je rigidnost skupo koštala prilično slobodnu socijalističku zemlju. Ni sa uspostavljanjem višestranačja situacija nije postala ništa bolja, stranačko telo se koncentriše oko lidera stranke pri tom ne tolerišući disidentstvo. Takva situacija se prenosi i na državne institucije čije funkcionisanje zavisi od volje poilitičkog lidera, a što je u potpunosti nesvojstveno birokratskom aparatu koji bi trebao da bude imun na političku nomenklaturu.

            Kakve veze sve ovo ima sa antizapadnjaštvom? Na prvi pogled ne baš neposredne i mnogo toga ne govori o tom fenomenu averzije prema zapadnoj kulturi, ali suština se nalazi upravo u toj nedovoljno razlučenoj političkoj eliti koja opstaje upravo zahvaljujući demagogiji u cilju što veće despotizacije društva. Teško je zamisliti moderno društvo bez onih tekovina ratia i nauke koje je upravo generisao Zapad, ali su neretko te tekovine u različitim državama Evrope percipirane kao dekadentne, pa je tako u nacističkoj Nemačkoj bilo zabranjeno pominjanje Ajnštajnovog imena u javnom diskursu kao jevrejskog naučnika, iako je bilo jasno da nemačka ratna tehnologija ne može da funkcioniše bez primene ajnštajnovske fizike, dok je u SSSR-u ova teorija bila shvaćena kao „nedovoljno materijalistička“ iako je i tu tehnološki prosperitet zavisio upravo od te „nematerijalističke fizike“ (Hobsbaum, 2002a). Naravno, društvena klima u Srbiji daleko da je od dva pomenuta slučaja, no svakako da ima elemenata koji ukazuju na suštinu problema. Pre svega, treba imati na umu pozivanje na identitet i nacionalnu tradiciju, a koja je zapravo produkt Zapada, tj. prvih formiranja nacionalnih država koje su se odigrale na „dekadentnom Zapadu“, a kao čista potvrda tog procesa jeste primer nacionalnog obeležja, tradicionalne srpske kape, „šajkače“ koja nije ništa drugo do redizajnirana austrijska vojna kapa. Osnovni problem se sastoji u raščaravanju mita o nacionalnoj tradiciji (Hobsbaum, 1996).

            Takođe, valja imati na umu da se ideja antizapadnjaštva u Srbiji naročito ispoljava pred početak Drugog svetskog rata kada Evropa postaje prvi put u svojoj modernoj istoriji zaokružena kao celina nacionalnih država. Ništa bolja situacija nije bila ni u samoj Zapadnoj Evropi koja je, posebno između dva svetska rata, bila skeptična prema svojoj prosvetiteljskoj prošlosti. Špnegler piše Propast Zapada, Hese izdaje svoje romane inspirisane filozofijama Istoka, Frakfurtska škola, čiji će izdanci biti uticajni sve do sedamdesetih godina 20. veka, takođe je pod uticajem istočnjačkih doktrina, u umetnosti se javaljaju antiumetnički pokreti kakav je Dada, u javni diskurs na velika vrata ulazi Ničeova ideja o smrti Boga, Kafka ukazuje na mogući totalitarizam birokratije, a to su sve društvene filozofije koje su u jednom bitnom periodu bile skeptične prema budućnosti tadašnjeg društva. Među uticajnim umetničkim pravcima tog perioda bilo je malo onih koji su slavili „lepotu“ tehnologije, industrije, dinamike pa i ratovanja, to su bili jedino Marinetijev nadrealizam koji je otvoreno fašistički i Majakovski sa svojim komunističkim odama industriji i radništvu. Da ni srpska, tadašnja jugoslovenska, kulturna scena nije kasnila za ovim dešavanjima ukazuje i slučaj pokreta Zenitizam, tačnije jednog od njegovih pokretača i istaknutijih članova, Ljubiše Micića koji je bio otvoreno antievropski nastrojen. U stvari, teško je nadrealističku fašističku umetnost definisati kao antevropejstvo, kao što je i slučaj sa nacizmom, to je pre svega poziv beznađa u pomoć za prevazilaženje krize, rušenje u cilju novog stvaranja što je i sam Micić zagovarao u cilju spasenja slovenskog, srpskog bića.

            Micić sasvim sigurno u umetnosti nije imao uticajnih sledbenika, a ni njegova ideja nije bila projektovana u društvo, što nije slučaj sa teorijskim pristupom vladike Nikolaja Velimirovića i Justina Popovića čije ideje su našle veoma plodno tle tokom ratnih devedestih godina i u kasnijoj profilizaciji „srpske omladine“. Velimirovićevo i Popovićevo učenje je oda seljačkoj ideologiji nacizma, gde se seljak percipira kao „so zemlje“ (Hejvud, 2005), a njegova ideja „sabornosti“ je veoma dobro poznata ljotićevskoj Srbiji. Od tada SPC sve više prihvata moderni koncept odnosa prema javnosti, prihvata potrebu za formiranjem ideologije koja će biti izuzetno konzervativnog tipa. Uporište, odnosno plodno tle za takvu ideologiju SPC nalazi, prvo, u direktnoj konkurenciji sa katoličkom crkvom sa kojom se našla u novoformiranoj državi, zatim u velikom broju ruskih emigranata koji dolaze u Jugoslaviju posle revolcuije iz 1917. godine i na kraju u sve većem uticaju sekularizacije i jačanja komunističke partije.

            Za vreme komunizma prvi put dolazi do sistematske emancipacije stanovništva, pri čemu se isto prvi put u svojoj državničkoj istoriji osetilo kao deo šireg, kosmopolitskog, sistema. Sama činjenica da se država nalazila na čelu pokreta Nesvrstanih i da je uspela da se otrgne uticaju Sovjeta, bila je vredna divljenja. Na taj način je i percipirana i od zapadnih vlada, kao socijalizam sa ljudskim likom.

            Međutim, ono što se dogodilo sa nestankom te socijalističke države bilo je kulminacija antizapadnjaštva i povampirenje reakcionarne ideologije nacionalizma. Godine izolacije i stvaranja nacionalne države definisane su kao antikomunistička borba, brisanje modernističke prošlosti koja je jedina uspela da uhvati korak sa svetom i da u njemu igra zapaženo mesto. Odbacivanje tekovina tog vremena nije bilo samo ideološke prirode, već generalno raskidanje sa svim tekovinama antifašizma koje je trebalo odstraniti u cilju animacije što većeg broja kvazi patriota čije ideje o nacionalnoj državi postaju ekskluzivističkog karaktera. To je omogućilo pojavu klerofašizma i kleronacionalizma, zahteve za rehabilitacijom i pojavu „protonacionalizma“ (Hobsbaum, 1996), ali ono što je ključno jeste trijumf neoliberalne ideologije. U takvom jednom svetlu podgrevanje nacionalističkih pokreta trebalo bi da predstavlja stvaranje antiglobalističkog fronta, što se paralelno dešava u nerazvijenim državama gde se nacionalizam i religijski fundamentalizam posmatraju kao nus produkti srušene crvene dominacije u borbi protiv zapadnog, kapitalističkog imperijalizma. Stvarnost je, ipak, drugačija nego što se čini. Nacionalizam sasvim sigurno odstupa od principa transnacionalnog tržišta i multikompanija, ali ono što je stvarnost jeste nacionalistička demagogija državne elite koja joj služi kao paravan za tranziciju društva, sumnjive privatizacije i devastaciju, ne samo državotvornih postulata, već i kulturnih repernih tačaka. Ako je komunizam bio antikapitalistički, sasvim sigurno nije bio antizapadni s obzirom da je promovisao progres, racionalnost, objektivnost, emancipaciju kao tekovine zapadne kulture. Antizapadnjaštvo predstavlja negiranje i kapitalizma i civilizacijskih tekovina.

            U takvoj situaciji se nalazi Srbija u poslednjih 20 godina kao nedefinisana država sa zakasnelom nacionalnom politikom koja je slična onoj u Nemačkoj krajem 19. veka, a koja je kulminaciju doživela tridesetih godina 20. veka (Plessner, 1997). Antizapadnjaštvo u tom smislu nije mit, a  istorijski uslovi za njegovu pojavu su više nego očigledni. Njegovo odstranjivanje biće izvodivo jedino građanskom akcijom, participacijom u vlasti ili u donošenju odluka od javnog značaja. Uticaj antizapadnjaštva biće sasvim sigurno u padu kako društvo bude više ulazilo u odnose kapitalizacije, jer kao što je rečeno, antizapadni nacionalizam tranzicionog društva Srbije je maska neoliberalne ideologije/“političkog kapitalizma“ koja će u jednom momentu izgubiti podršku svojih klerofašističkih i nacionalističkih pešaka koji sanjaju o nacionalnom jedinstvu. Načelno proklamovana ideja nacionalnog jedinstva događa se u vreme rušenja institucija javnih dobara i proklamovanja profita kao centralnog postulata. Ideja nacionalne države je ovde izrabljena na brutalan način preko oportunističke politike kojoj je vlast radi vlasti glavna preokupacija. Onoga trenutka kada izgube potporu kapitala, tj. kada kapitalistički odnosi postanu suština svakodnevnog života, centralna tačka javnog aktivizma biće borba za opšte dobro, a ne antizapadna politika nacionalnog ekspanzionizma.    

Literatura:

Dirkem, E. (1972). O podeli društvenog rada. Beograd: Prosveta.

Đurić, M. (1997). Sociologija Maksa Vebera/Iz istorije moderne filozofije. Beograd: Službeni list SRJ.

Elijas, N. (2001). Proces civilizacije: sociogenetička i psihogenetička istraživanja. Sremski Karlovci/Novi Sad: Izdavačka knjižarnica Zorana Stojanovića.

Hejvud, E. (2005). Političke ideologije. Beograd: Zavod ua udžbenike i nastavna sredstva.

Hobsbaum, E. (1996). Nacije i nacionalizam od 1780: program, mit, stvarnost. Beograd: Filip Višnjić.

Hobsbaum, E. (2002a). Doba Extrema: Istorija Kratkog Dvadesetog Veka 1914-1991. Beograd: Dereta.

Hobsbaum, E., T. Rejndžer (ur.) (2002b). Izmišljanje tradicije. Beograd: Biblioteka XX vek.

Konstantinović, R. (1991). Filosofija palanke. Beograd: Nolit.

Plessner, H. (1997). Zakašnjela nacija. O političkoj zavodljivosti građanskog duha. Zagreb: Naprijed.

Šulce, H. (2002). Država i nacija u evropskoj istoriji. Beograd: Filip Višnjić.

Veber, M. (1976). Privreda i društvo. Beograd: Prosveta.

http://www.b92.net/info/vesti/pregled_stampe.php?yyyy=2006&mm=03&dd=10&nav_id=191143