Razgradnja grada

 

Kada se sa Kalemegdana posmatra savsko priobalje, konkretno prostor nekadašnje Savamale i današnjeg Beograda na vodi, stiče se simbolički utisak svojevrsne novobeogradske invazije na Beograd.

Tornjevi dveju epoha

 Monolitna bezličnost ovih prostora koje odlikuju beton, čelik i staklo uklapa se u jednoličan geografski predeo ravnice koja je poput mora simbol ništavila i antivremena. Zanimljivo je da su oba projekta, Novi Beograd i Beograd na vodi, nastali kao plod svojevrsnog dekreta, odnosno odluke donesene odozgo kao ignorisanja ljudske spontanosti, improvizacije i kreativnosti. Ako je Novi Beograd plod dvadesetovekovnih težnji ka modernizaciji koja će biti vođena apstraktnim principima o „kući kao mašini za stanovanje“ kako je govorio Le Korbizjee, onda je Beograd na vodi plod postmodernog društva koje pokreće princip samozadovoljnog gomilanja novca kao ultimativnog cilja. U oba slučaja reč je o bezličnim modelima građenja grada i razgradnje zajednice u kojoj karakter, dostojanstvo i lični pečat individualnosti stoje naspram interesa partije ili korporacije. Moderna i Postmoderna u tom smislu funkcionišu u savršenom skladu.

Bilo bi zanimljivo čitati novo hodočašće Pekićevog Arsenija Njegovana kojem je prekosavski Novi Beograd bio odveć stran i naporan ne samo u vidu bezličnosti duha, već i u prenesenom značenju političke i javne društvene misli. Ako se sledi Lefevrova misao o „gradu kao otisku društva u prostoru“ onda se pretpostaviti može da Pekić svoju slobodarsku kritiku postavlja direktno na račun novih komunističkih vlasti kroz svoje gradsko šetanje Kosančićevim vencem očima kućevlasnika i graditelja Arsenija Njegovana.

Naspram haotičnosti urbanog neplaniranja starog Beograda stoji bezlična racionalnost diktatorskog uma Novog Beograda. Savršena simetričnost Novog Beograda kao grada nove Utopije u direktnoj je koliziji sa improvizatorskom anarhičnosti starog jezgra Beograda. Ako je Novi Beograd mašina, onda je Beograd živo biće sa svim svojim prirodnim manama. U simetriji Novog Beograda ogleda se uniformnost, to je naselje, a ne grad – naselje nastalo odlukom poput podizanja logora, a ne viševekovnim kolebanjima i taloženjem slojeva slučajnih i namernih grupa prolaznika. Asimetrija jezgra starog grada (bilo kojeg) prikaz je spontanosti i nespremnosti na red i sistem, to je još uvek prilagođavanje geografiji, biologiji i zajednici, a ne njeno rušenje i deifikacija. Istovremeno, asimetrija je odraz ljudskosti, ona je stihijska, plahovita, konfuzna, emotivna, ona je realna slika istinske ljudske pobune protiv sistema i jednoobličja koje donose Moderna i Postmoderna.

U Beogradu se sjedinjuju opoziti metafizičkog mišljenja o formiranju zajednice i oblikovanju prostora. Kroz istoriju grad je bio utvrđenje na brdu nedostižno varvarima, dok su planine rezervisane kao staništa bogova, a ravnice simbol ništavila i propasti. 

Motovun, srednjevekovni grad na brdu

U mitovima grad je po pravilu na brdu, bilo da je reč o sedam rimskih brežuljaka ili o američkom mitu o gradu na brdu kao svetioniku zajednice koji se direktno oslanja na Jevanđelje po Mateju: „vi ste svjetlo svijetu, ne može se grad sakriti kad na gori stoji“. Takođe, možemo govoriti i o nekropolisu - gradu mrtvih kao preteči svih gradova budući da gotovo nema slučaja da određena ljudska zajednica svoje preminule sahranjuje na niskim i plavnim terenima brinući da na taj način sačuva vezu između predaka i budućih naraštaja.   

"Vi ste svjetlo svijetu", crkva Sv. Petke, Kalemegdan

Nestajanje grada ljudi ogleda se i na slučaju ukidanja ulice kao mesta susreta, a koja je oteta od pešaka i promovisana u saobraćajnu arteriju po meri mašine – automobila. Prvo su veliki bulevari stvorili osećaj bespomoćnosti i izgubljenosti u prostoru, a onda su betonsko-staklene zone poslovnih i rezidencijalnih zona zapečatile slobodu kretanja i dostupnost grada svima. Na taj način je ukinut susret u-lice, odnosno ulica je prestala da postoji onakvom kakvom smo je poznavali hiljadama godina – kao način komunikacije i održavanja veza unutar zajednice. Zbog toga su važne pijace kao pustinjske oaze u kojima se još uvek mogu videti tragovi prirodnosti (počev od staraca koji prodaju namirnice lokalno uzgojene, pa do oronulosti tezgi i vonja bačenog trulog voća i povrća), za razliku od bezlično identičnih i sterilnih tržnih centara. Umesto ulaganja u grad koji će biti dostupan svima, strategija razvoja je getoizovani grad čiju sliku kreira logika investitorskog uma koja je u svojoj suštini bezlična. Tako nastaju ružni gradovi bez lokalnih specifičnosti i detalja, a stanovnici istih postaju individue i brojevi, umesto ličnosti.

Nema države u-Krajini

 

Oduzimanje i dodavanje određenih teritorija od Ukrajine i Ukrajini uoppšte nije novost, niti bi trebalo da čudi. Donbas, u prevodu donjecki rudni basen (reč je o reci Donjec, a ne Don kako se često piše) relativno je nov u istorijskom sećanju  Rusije jer je osnovan krajem 18. veka kao novo industrijsko jezgro ruske imperije koja je hvatala korak sa zapadnoevropskim državama.

Dva najveća grada Donbasa, Donjeck i Luganjsk, poslednjih osam godina su centri i dve samoproglašene republike koje ne priznaje niko osim Rusije, naročito ne Kijev koji Donjecku narodnu republiku (DNR) i Luganjsku narodnu republiku (LNR) tretira kao separatizam (i terorizam). I Donjeck i Luganjsk (kao i većina gradova istočne i južne Ukrajine) osnovani su u strateškom kretanju Rusije ka Crnom moru (kao jedinom toplom moru kojem Rusija ima pristup) za vreme vladavine carine Katarine II. Poput Petra I Velikog (osnivač Sankt Petersburga), carica Katarina je vodila ekspanzionističku politiku na međunarodnom planu, dok se na unutrašnjem zemlja masovno modernizovana po evropskim standardima. Sa Katarinom II rusko carstvo postaje evropska i svetska sila budući da je rešeno poljsko pitanje, kontrola nad crnomorskim priobaljem i osvajanje Aljaske. Osnivanje Donjecka i Luganjska dolazi kao potreba za industrijalizacijom zemlje, pa tako Donjeck osniva velški industrijalac Džon Hjuz (John Hughes) po kojem će grad dobiti ime Juzovka (kasnije će ovaj grad nositi ime Staljino i na kraju Donjeck), a Luganjsk osniva ostrvski industrijalac Čarls Gaskojn (Charles Gascoigne). Dakle, oba grada i čitava regija nastaju kao industrijski centri budući da je Donbas bogat rudama oko kojih će se koncentrisati ugljenokopi, metalurgija, mašinstvo, hemijska industrija.

Pre nego što je uopšte došlo do industrijalizacije ovog regiona njim su upravljali kozaci iz Zaporožja sve do druge polovine 18. v. Zaporožje je bilo svojevrsna paradržava, neka vrsta hajdučke teritorije na kojoj nije postojala jasno definisana i konstituisana vlast ni Rusije, ni Poljske, ni Turske. Kozaci su zahvaljujući ratnom iskustvu uživali poseban status kod ruskih careva jer su činili jednu vrstu vlasti na ničijoj zemlji severno od krimskog tatarskog kanata. Prostor današnje istočne i južne Ukrajine integrisaće i konsolidovati u okvire ruske države carica Katarina II po čijem nalogu će biti osnovano i nekoliko gradova, a pored pomenutih Donjecka i Luganjska osnivaju se Harkov, Herson, Jekaterinoslav (1925. g. ime mu je promenjeno u Dnjepropetrovsk, a 2016. g. u Dnjipro), Sevastopolj, Simferopolj, Odesa. Čitav ovaj prostor dobiće naziv Novorusija i biće izložen snažnom prilivu stanovništva sa različitih strana ruskog carstva, ali i šire – naseljavaće se pravoslavno stanovništvo Balkana: Srbi, Bugari, Grci, Rumuni, Vlasi.

Zanimljivo je da je kozačku Zaporošku seč (teritorija Novorusije) operativno demontirao srpski oficir iz porodice iseljenika iz habsburške Vojne krajine – Petar Tekelija (stric poznatog zadužbinara i mecene Sava Tekelije). Tekelija i brojni drugi srpski oficiri (među poznatijima je Jovan Horvat) doselili su se na poziv ruske uprave kao profesionalni ratnici kako bi popunili bezbednosnu i demografsku prazninu nastalu rešavanjem krimskog pitanja i rusko-tatarsko-turskih sukoba. U isto vreme jedan deo habsburške Vojne krajine (Potiski i Pomoriški odred) gubi na značaju usled pobeda Eugena Savojskog i turskog potiskivanja južno od Beograda, zbog čega jedan broj Srba i ostalih balkanskih pravoslavaca naseljava ondašnju Novorusiju formirajući svoje zajednice – Novosrbiju i Slavjanosrbiju. Književna epopeja Miloša Crnjanskog „Seobe“ direktno se oslanja na ovu istorijsku epizodu srpskog naroda. Pored Tekelije među poznatijim srpskim iseljenicima je i Simeon Piščević koji je ostavio značajna svedočanstva o međusobnim trvenjima srpskih oficira kao uzroku odvajanja jednog dela zajednice Novosrbije koja će osnovati Slavjanosrbiju.

Imajući u vidu poreklo ruskih careva i carica koji su osvojili Novorusiju, potom identitet oficira koji su se obračunali sa kozačkim trupama, kao i identitet britanskih industrijalaca koji su preoblikovali ovaj region, vidi se da je Novorusija tipični izdanak imperijalnog nadnacionalnog širenja. Rusifikacija ovde počinje tek po osnivanju Juzovke i Luganjska, ali meka rusifikacija, budući da je Donbas postao mesto klasnih i  socijalnih identiteta. Tako npr. na ovom području tokom Ruske revolucije i građanskog rata 1917.-1921. deluje veoma jaka samoorganizovana anarhokomuna. Anarhokomuniste je vodio Nestor Mahno koji se borio i protiv “belih” (ruskih monarhista), i protiv ukrajinskih nacionalista, ali i protiv “crvenih” revolucionara. Da je Donbas bio klasno svestan govori i činjenica o postojanju lokalne socijalističke republike koju nisu priznavali ni ukrajinski, ni ruski boljševici.

Sa konsolidacijom sovjetske vlasti i podelom SSSR na republike počinje novija istorija Ukrajine i građenje njenog identiteta kao nečega posebnog. U dvadesetim godinama Novorusija je administrativno odvojena od Rusije, u tridesetim današnja zapadna Ukrajina dobija delove Poljske (Lavov), a tokom četrdesetih i delove teritorija Čehoslovačke i Rumunije. Vrhunac ukrajinske “ekspanzije” je otuđenje Krima od Rusije 1954.g. pod obrazloženjem obeležavanja tristote godišnjice Perejaslavskog dogovora 1654. g. kojim su se kozaci obavezali na vernost ruskom caru.  

Za noviju istoriju Ukrajine interesantna je epizoda “gladomora” koji se desio ranih tridesetih godina usled sovjetskog eksperimentisanja sa kolektivizacijom seoskih imanja i političkim upravljanjem u poljoprivrednoj proizvodnji. Gladomor se svesno potencira kao genocid nad “ukrajinskim narodom” iako je katastrofa pogodila čitav SSSR, a pojedine srednjeazijske zemlje ponajviše (Kazahstan). Danas su zagovornici gladomora kao genocida nad Ukrajincima najglasniji u zapadnim krajevima države koji u vreme velike gladi nisu ni bili u sastavu sovjetske Ukrajine budući da su joj isti pripojeni tek 1939. g. nakon potpisivanja sporazuma o nenapadanju između Trećeg rajha i SSSR (Ribentrop-Molotov).

Iako je savremeni nacionalni okvir Ukrajine zadat tokom sovjetske uprave, današnja ukrajinska politika je izrazito antisovjetska i antiruska. Taj sentiment dolazi iz zapadnih krajeva koji su u istorijskom smislu poljsko nasleđe. Upravo ovi, zapadni krajevi tokom Drugog svetskog rata biće snažno uporište nacizma i Organizacije ukrajinskih nacionalista (OUN) Stepana Bandere koji će voditi antisemitsku i antirusku politiku (videti pogrom u Lavovu 1941.). U današnjoj Ukrajini Stepan Bandera je rehabilitovan, a njegova ideologija aktivno služi kako u ukrajinskoj politici, tako i u vojsci.

Ironija sudbine je da se Ukrajina kao seljačka i radnička zemlja konstantno nalazi na polju identitetskih sukoba i velike polarizacije katoličkog zapada zemlje i pravoslavnog istoka. Pošto je u pitanju većinom isti narod identitetske razlike verovatno ne bi bile toliko jake da Ukrajina nije zemlja na granici između dodira dveju civilizacija – zapadne i evroazijske.

Nema države u-Krajini.

 

Lutajući Sveti Sava

Da li ste znali da je hram Svetog Save izgrađen na mestu za koje se pogrešno mislilo da je mesto na kojem je Sinan paša spalio mošti srpskog svetitelja?

Ova tragična istorijska epizoda srpskog naroda odigrala se u 16. veku kada su srpski ustanici podigli pobunu protiv osvajačkog pohoda Osmanlija u krajevima severno od Dunava, tačnije u današnjem Banatu. Nakon vojnog neuspeha ustanika i u želji da se dodatno osveti pobunjenim Srbima, Sinan paša premešta telo svetitelja iz manastira Mileševe i odlučuje da ga javno spali na jasno vidljivoj uzvisini iznad ondašnjeg Beograda koji je bio koncentrisan oko današnjih Kalemegdana i Dorćola. Tada, kao i sada, to uzvišeno brdo zvalo se Vračar, ali je njegova lokacija u istorijskom i simboličkom sećanju često lutala i menjala geografski položaj.

U nameri da simbolički obeleži mesto spaljivaljanja moštiju sveca beogradski knjižar Gligorije Vozarović podiže drveni krst sa ikonama 1847. g. i prvi, doduše pogrešno, prostorno markira ovu istorijsku epizodu. Ovaj kraj je ubrzo nazvan Vozarov krst, da bi 1933. g. Društvo Sv. Save obnovilo Vozarov krst u formi svedenog kamenog krsta crvene boje, nakon čega će čitav kraj dobiti ime Crveni krst.

Za tačnom lokacijom se i dalje tragalo, a istoričari i poznavaoci beogradske geografije odbacili su ideju o Crvenom krstu i zaključili da je tačna lokacija današnji Tašmajdanski park i crkva Svetog Marka.

Ondašnji Beograd bio je mnogo manji i periferija grada počinjala je već kod današnje Skupštine, a odatle niz Bulevar kralja Aleksandra protezao se Carigradski drum, glavna saobraćajnica kojom su vojske ulazile u grad. Dolazeći u grad Sinan paša jasno je video šumovito i močvarno područje južno od današnjeg bulevara, dok je na severnoj i istočnoj strani bila suva čistina na kojoj su se skupljale romske čerge sa pratećim vračarama, po kojem je Vračar i dobio ime. U 16. veku ovaj prostor je bio poludivlji, svakako bez zgrada koje bi zaklanjale pogled ka Dunavu i Kalemegdanu, pa je lomača mogla dobro da se vidi sa svih strana kao opomena srpskom stanovništvu.

Prostor Tašmajdana, odnosno starog jezgra Vračara, doživeo je veliku transformaciju, odatle je prvobitno izmešteno groblje, zatim su naseljeni Savamalci, a potom je knez Miloš Obrenović podigao crkvu Svetog Marka po dobijanju nezavisnosti od Turaka. Vreme je prolazilo, grad se širio, menjao svoju morfologiju, a sa njim se i priča o spaljivanju moštiju Svetog Save pomerila na današnju lokaciju hrama. Krajem 19. veka Društvo za podizanje hrama Sv. Save bira ovu lokaciju kao tada jedino slobodnu vračarsku površinu i postavlja temelje bogomolje čija će gradnja trajati više od veka. Iako istorijski netačna i prostorno nelogična ova lokacija je opstala kao opštepoznato mesto jednog važnog istorijskog događaja.

Zanimljivo je da je sticajem istorijskih i političkih okolnosti na današnjem Tašmajdanu istaknuta azerbejdžanska zastava, polumesec je opet na mestu događaja.