Dubrovačko nasleđe

Prošlom letu ostao sam dužan jedno razmišljanje o jadranskom primorju koje sam opisao kao Hercegovina na moru, a u koje sam uvrstio priču o Herceg Novom i delu zaliva koji pripada istoimenoj opštini, uključujući tu i poluostrvo Lušticu zbog svoje prirodne i kulturne baštine koja je skoro endemskog karaktera. Dakle, pored Luštice i Herceg Novog, u priču o Hercegovini na moru spada i Dubrovnik sa svojom okolinom koja se otprilike poklapa sa nekadašnjom površinom Dubrovačke republike.

Namerno sam insistirao na stavu da je ovaj deo crnogorskog i hrvatskog primorja u osnovi hercegovačkog karaktera, iako se danas gotovo celo južno hrvatsko primorje naziva Dalmacijom. Postoje bar dva razloga zbog kojih je to netačno i jedan zašto se Dalmacija toliko proširila.

Prvi razlog zbog kojeg je pogrešno Dubrovnik nazivati dalmatinskim gradom jeste prirodna južna dalmatinska granica koja je na Neretvi, ili čak severnije na Cetini, što se poklapa sa severnom granicom nekadašnje Dubrovačke republike. Drugi razlog je upadljiva dijalektološka razlika govora čakavskih Dalmatinaca i štokavskih Dubrovčana koji su direktno naslonjeni na Hercegovinu. Međutim, razlog zašto se ovaj deo hrvatskog primorja danas neretko doživaljava kao Dalmacija, iako se čak i formalno u administrativno-teritorijalnom uređenju današnje Hrvatske ovaj deo naziva Dubrovačko-neretvanska županija, jeste situacija u kojoj se severna obala Jadrana našla posle povlačenja Napoleonove vojske i upliva uticaja Austro-Ugarske u primorske slovenske krajeve. Sa uspostavljanjem uprave Austro-Ugarske na primorju uspostavljena je Dalmacija kao regija, tj. kraljevina Dalmacija sa glavnim gradom u Zadru, a u čiji sastav je ušao i Dubrovnik sa svojim nekadašnjim republičkim nasleđem, baš kao i delovi Boke kotorske.

Sa koje god strane da se uputite ka Dubrovniku, bilo sa južne crnogorske od Herceg Novog, bilo sa severne dalmatinske od Makarske, upada u oči odsustvo većih gradova, nema naselja sa težinom grada u smislu reči pomenutih gradova. Ove prostorne međe poklapaju se  sa nekadašnjim granicama Dubrovačke republike kao grada države sa svojim uskim ruralnim okruženjem kojim je dominirao sam grad Dubrovnik. Nasleđe tog grada polisa i danas je vidljivo posle dvesta godina od nestanka male jadranske republike i na izvestan način i dalje oblikuje međuodnose država. Najočigledniji primer tog tipa je administrativni zemljouz države Bosne i Hercegovine koji izlazi na more kod Neuma i preseca hrvatsku primorsku teritoriju primoravajući je da gradi Pelješki most čija gradnja traje kao “zidanje Skadra na Bojani”. Ova interesantna situacija u kojoj su se našli otcepljeni i odsečeni Dubrovčani nastala je upravo “krivicom” samih Dubrovčana.

Naime, tokom 16. i 17. veka Osmansko carstvo i Mletačka republika vodili su niz ratova koji su se pre svega ticali borbe za prevlast u istočnom Mediteranu (Kandijski tj. Kritski rat, Morejski rat), ali su se borbe vremenom razvlačile i po dinarskim krševima, od Dalmacije i Hercegovine, pa sve do Crne Gore, odakle su hajduci i uskoci za račun Mletaka napadali Turke i branili primorske gradove. Istorijski i mitski likovi prikazani u narodnoj epskoj umetnosti kao što su Bajo Pivljanin, Stojan Janković, Senjanin Ivo ili starac Vujadin, samo su deo narodnog sećanja upravo na ovo ratno razdoblje Mletaka i Turaka koje nije zaobišlo ujedinjene pravoslavne i katolike u jadranskom zaleđu. Kula Janković Stojana u Islamu grčkom jedan je od očuvanih primera neverovatne istorije toga doba na ovom području. Kulu su sagradili Turci kao graničnu karaulu ali su je izgubili brže nego što su očekivali. Mlečani su zaposeli ovo područje, a Stojanu Jankoviću za zasluge dodelili utvrđenje. Istorija je još jednom umešala prste u lokalne prilike ovih krajeva kada su Mleci sa svojim evropskim, hrišćanskim, saveznicima primorali Turke na pregovore posle niza turskih poraza, od Beča i Mohača s kraja 17., pa do Petrovaradina početkom 18. veka. Jedan od rezultata mirovnih pregovara Turaka i evropskih saveznika, a koji su se održali u Sremskim Karlovcima u Kapeli mira 1699. g., bio je i linija razgraničenja Osmanske carevine i Mletačke republike na Jadranu. Prva linija razgraničenja nosila je naziv “linea Grimani” ili Grimanijeva linija, ali je ubrzo zamenjena novom granicom koja se zvala “linea Mocenigo”. Ovom potonjom linijom, linijom Moćenigo, trajno su definisane granice među političkim jedinicama na jadranskom primorju, Mleci su uspeli da izguraju Turke sa obale i u tom trenutku na scenu stupaju Dubrovčani. Naime, nezadovoljni naglim rastom uticaja i širenja Mletačke republike koja im je sada došla za neposrednog suseda i sa severne dalmatinske i sa južne bokokotrske strane, Dubrovačka republika odlučuje da pokloni po deo teritorije sa obe strane Osmalnijama kako bi ih fizički razdvojili od Mletaka. Time Osmansko carstvo dobija izlaz na more u obliku dva pipka, jedan kod Neuma (današnja BiH) i drugi kod Sutorine (današnja Crna Gora).

Nasleđe ovih koridora rešavano je u drugoj Jugoslaviji tako što je koridor kod Neuma ostao u sastavu Bosne i Hercegovine i nastavio da seče teritoriju Hrvatske, dok je onaj drugi koridor kod Sutorine pripao Crnoj Gori pregovorima ondašnjih republičkih rukovodstava. Danas je Sutorina u sastavu opštine Herceg Novi, a do 1946. g. je bila u sastavu opštine Trebinje, BiH. Iako Dubrovačke republike odavno nema repovi koji se za njom vuku vide se i danas.

Pored ovih administrativnih i političkih kurioziteta, dubrovačko nasleđe je po mnogo čemu interesantno za naše, regionalne, prilike i eventualne okvire budućnosti i sa aspekta kulturne baštine. Malo je primera među narodima bivših Jugoslavija koji se mogu tretirati kao samostalni i domaći izdanak visoke evropske i gradske kulture. Nažalost, vreme i odnosi društvenog života pregazili su Dubrovnik kao relevantnu političku jedinicu i tip organizacije društva  sa početkom Napoleonovih osvajanja, ali uprkos tome na primerima interesantne dubrovačke istorije i kulture ima mesta za buduće međusobno razumevanje zavađenih strana.

Ovde pre svega mislim na raritetni primer jedne urbane tradicije koja je trajala nekoliko vekova i koja je nastala kao izdanak naših, južnoslovenskih ili srpskohrvatskih ili jugoslovenskih ili kako god da nazovemo međusobnu saradnju ovih naroda. Naše savremeno zapadno društvo plod je nastanka i razvoja gradova, od manufaktura i trgovaca, preko bankara i tržišta, naše su nacionalne države samo preuzele mehanizam koji je kao klica nastao u gradovima druge polovine srednjeg veka. Uspon Evrope je uspon gradske, urbane, kulture i takvih primera na našim prostorima je zaista malo. Jedan od vodećih teoretičara globalne nejednakosti današnjice, Branko Milanović, izneo je na svom blogu interesantnu tezu da je Balkan po svojoj planinskoj suštini unapred bio osuđen na propast i neuspeh gradske komercijalizacije, a samim tim i na kasniju hroničnu krizu ne samo država, nego i modernih institucija (mapa srednjovekovnih trgovačkih puteva za ovo područje ide u prilog iznetoj tezi). Geografsko objašnjenje možda deluje redukcionističko, suviše pojednostavljujuće, ali je korisno kada se analiziraju takozvane strukture dugog trajanja koje je “otkrio” francuski istoričar Fernan Brodel dok je radio na svom delu Mediteran i mediteranski svet u doba Filipa II. Brodel je obimnu i bogatu građu za svoj rad pronalazio upravo u Dubrovniku, u Dubrovačkom arhivu.

I upravo zato je Dubrovnik zanimljiv jer je redak primer unutrašnje izgradnje jednog modernog sveta, sveta koji je mogao da se uporedi sa zapadnoevropskim svetom i da mu jedno vreme bude ozbiljan takmac. I severni krajevi obe Jugoslavije bili su urbanizovaniji od “srca (balkanske) tame” i velika je šteta što su gradovi bogatih urbanih tradicija i Srba i Hrvata i Bošnjaka, pre svega u Hrvatskoj i Bosni, stradali tokom devedesetih kroz međusobnu mržnju i ratno razaranje. Nije ovaj proces zaobišao ni gradove Srbije, samo ih kancerom ubija podmuklo nevidljivo. Ono što je, između ostalog, odlikovalo Dubrovnik istinskim gradom evropskog ranga jeste karakter urbanizovanog društva koji podrazumeva svesnu mogućnost javnog izbora čak i u identitetskim, političkim i nacionalnim okvirima koji se javljaju krajem 18. i početkom 19. veka. Postojanje dubrovačko srbo-katoličkog pokreta i njihovo upravljanje gradom svedoči o ovom karakteru urbanizovane političke zajednice. Imena poput Meda Pucića (učitelj Milana Obrenovića), Valtazara Bogišića (ministar u vladi kneževine Crne Gore i tvorac prvog imovinskog zakona Crne Gore), Matije Bana (političara i diplomate u Srpskoj kraljevskoj akademiji po kome Banovo brdo u Beogradu nosi ime) ili Antuna Fabrisa (pokretač i izdavač dubovačkog časopisa Srđ) dokaz su slobode i otvorenosti grada koji je jugoslovensko ujedinjenje prepoznao kao inkluzivni građanski nacionalizam srpskog imena.

Danas ove stvari deluju neverovatno, od jugoslovenstva nije ostalo ništa, a od nacionalizma smo dobili onaj najgori – politički i etno-nacionalni. Kada je reč o gradovima, njih skoro da i nema u kvalitativnom smislu reči, svedeni su na pozornice i muzeje, što je slučaj sa samim Dubrovnikom. Tragediju jedne male urbane kulture koja se pojavila kao oaza u barbarogenijskoj sredini Balkana verovatno je najslikovitije opisao Vito Nikolić u svojoj pesmi “Noć s Dubrovnikom” 1991. godine:

Svi smo u opsadi ovih crnih dana,
Sve nas podjednako tuku, moj Gosparu,
i s kopna, i s mora – sa svih strana
Samo grmi: barut! barut! barut!

Ne poznajem nikog sred dima i tmuše,
ali ipak ćutim ovu mržnju staru
koju nikogović sipa, obezdušen,
na sve što smo bili, moj dični Gosparu.

Njegovo je ovo vrijeme, i meci,
a naša je patnja u suzi skrivenoj,
što je svojoj mrtvoj dugujemo djeci
kad budemo, nekad, smjeli da plačemo.

Zašto li se sjetih tragičnog Solina,
onog velegrada krasnih sarkofaga
što ga, nakon dvije hiljade godina,
zatrpaše zemljom pa ode bestraga.

Nije onda bilo ni rata, ni flote,
ni pijane rulje njihove i naše;
mogao se Solin spasiti strahote,
mogao je, ali – ipak nije spašen!

A šta tebe čeka, Gospodine Grade,
u ovoj noći bratske krvomutnje,
dok krvnici mirno svoj posao rade?…
Ne daj, Bože, da se steknu moje slutnje!”