Razgradnja grada

 

Kada se sa Kalemegdana posmatra savsko priobalje, konkretno prostor nekadašnje Savamale i današnjeg Beograda na vodi, stiče se simbolički utisak svojevrsne novobeogradske invazije na Beograd.

Tornjevi dveju epoha

 Monolitna bezličnost ovih prostora koje odlikuju beton, čelik i staklo uklapa se u jednoličan geografski predeo ravnice koja je poput mora simbol ništavila i antivremena. Zanimljivo je da su oba projekta, Novi Beograd i Beograd na vodi, nastali kao plod svojevrsnog dekreta, odnosno odluke donesene odozgo kao ignorisanja ljudske spontanosti, improvizacije i kreativnosti. Ako je Novi Beograd plod dvadesetovekovnih težnji ka modernizaciji koja će biti vođena apstraktnim principima o „kući kao mašini za stanovanje“ kako je govorio Le Korbizjee, onda je Beograd na vodi plod postmodernog društva koje pokreće princip samozadovoljnog gomilanja novca kao ultimativnog cilja. U oba slučaja reč je o bezličnim modelima građenja grada i razgradnje zajednice u kojoj karakter, dostojanstvo i lični pečat individualnosti stoje naspram interesa partije ili korporacije. Moderna i Postmoderna u tom smislu funkcionišu u savršenom skladu.

Bilo bi zanimljivo čitati novo hodočašće Pekićevog Arsenija Njegovana kojem je prekosavski Novi Beograd bio odveć stran i naporan ne samo u vidu bezličnosti duha, već i u prenesenom značenju političke i javne društvene misli. Ako se sledi Lefevrova misao o „gradu kao otisku društva u prostoru“ onda se pretpostaviti može da Pekić svoju slobodarsku kritiku postavlja direktno na račun novih komunističkih vlasti kroz svoje gradsko šetanje Kosančićevim vencem očima kućevlasnika i graditelja Arsenija Njegovana.

Naspram haotičnosti urbanog neplaniranja starog Beograda stoji bezlična racionalnost diktatorskog uma Novog Beograda. Savršena simetričnost Novog Beograda kao grada nove Utopije u direktnoj je koliziji sa improvizatorskom anarhičnosti starog jezgra Beograda. Ako je Novi Beograd mašina, onda je Beograd živo biće sa svim svojim prirodnim manama. U simetriji Novog Beograda ogleda se uniformnost, to je naselje, a ne grad – naselje nastalo odlukom poput podizanja logora, a ne viševekovnim kolebanjima i taloženjem slojeva slučajnih i namernih grupa prolaznika. Asimetrija jezgra starog grada (bilo kojeg) prikaz je spontanosti i nespremnosti na red i sistem, to je još uvek prilagođavanje geografiji, biologiji i zajednici, a ne njeno rušenje i deifikacija. Istovremeno, asimetrija je odraz ljudskosti, ona je stihijska, plahovita, konfuzna, emotivna, ona je realna slika istinske ljudske pobune protiv sistema i jednoobličja koje donose Moderna i Postmoderna.

U Beogradu se sjedinjuju opoziti metafizičkog mišljenja o formiranju zajednice i oblikovanju prostora. Kroz istoriju grad je bio utvrđenje na brdu nedostižno varvarima, dok su planine rezervisane kao staništa bogova, a ravnice simbol ništavila i propasti. 

Motovun, srednjevekovni grad na brdu

U mitovima grad je po pravilu na brdu, bilo da je reč o sedam rimskih brežuljaka ili o američkom mitu o gradu na brdu kao svetioniku zajednice koji se direktno oslanja na Jevanđelje po Mateju: „vi ste svjetlo svijetu, ne može se grad sakriti kad na gori stoji“. Takođe, možemo govoriti i o nekropolisu - gradu mrtvih kao preteči svih gradova budući da gotovo nema slučaja da određena ljudska zajednica svoje preminule sahranjuje na niskim i plavnim terenima brinući da na taj način sačuva vezu između predaka i budućih naraštaja.   

"Vi ste svjetlo svijetu", crkva Sv. Petke, Kalemegdan

Nestajanje grada ljudi ogleda se i na slučaju ukidanja ulice kao mesta susreta, a koja je oteta od pešaka i promovisana u saobraćajnu arteriju po meri mašine – automobila. Prvo su veliki bulevari stvorili osećaj bespomoćnosti i izgubljenosti u prostoru, a onda su betonsko-staklene zone poslovnih i rezidencijalnih zona zapečatile slobodu kretanja i dostupnost grada svima. Na taj način je ukinut susret u-lice, odnosno ulica je prestala da postoji onakvom kakvom smo je poznavali hiljadama godina – kao način komunikacije i održavanja veza unutar zajednice. Zbog toga su važne pijace kao pustinjske oaze u kojima se još uvek mogu videti tragovi prirodnosti (počev od staraca koji prodaju namirnice lokalno uzgojene, pa do oronulosti tezgi i vonja bačenog trulog voća i povrća), za razliku od bezlično identičnih i sterilnih tržnih centara. Umesto ulaganja u grad koji će biti dostupan svima, strategija razvoja je getoizovani grad čiju sliku kreira logika investitorskog uma koja je u svojoj suštini bezlična. Tako nastaju ružni gradovi bez lokalnih specifičnosti i detalja, a stanovnici istih postaju individue i brojevi, umesto ličnosti.

Nema države u-Krajini

 

Oduzimanje i dodavanje određenih teritorija od Ukrajine i Ukrajini uoppšte nije novost, niti bi trebalo da čudi. Donbas, u prevodu donjecki rudni basen (reč je o reci Donjec, a ne Don kako se često piše) relativno je nov u istorijskom sećanju  Rusije jer je osnovan krajem 18. veka kao novo industrijsko jezgro ruske imperije koja je hvatala korak sa zapadnoevropskim državama.

Dva najveća grada Donbasa, Donjeck i Luganjsk, poslednjih osam godina su centri i dve samoproglašene republike koje ne priznaje niko osim Rusije, naročito ne Kijev koji Donjecku narodnu republiku (DNR) i Luganjsku narodnu republiku (LNR) tretira kao separatizam (i terorizam). I Donjeck i Luganjsk (kao i većina gradova istočne i južne Ukrajine) osnovani su u strateškom kretanju Rusije ka Crnom moru (kao jedinom toplom moru kojem Rusija ima pristup) za vreme vladavine carine Katarine II. Poput Petra I Velikog (osnivač Sankt Petersburga), carica Katarina je vodila ekspanzionističku politiku na međunarodnom planu, dok se na unutrašnjem zemlja masovno modernizovana po evropskim standardima. Sa Katarinom II rusko carstvo postaje evropska i svetska sila budući da je rešeno poljsko pitanje, kontrola nad crnomorskim priobaljem i osvajanje Aljaske. Osnivanje Donjecka i Luganjska dolazi kao potreba za industrijalizacijom zemlje, pa tako Donjeck osniva velški industrijalac Džon Hjuz (John Hughes) po kojem će grad dobiti ime Juzovka (kasnije će ovaj grad nositi ime Staljino i na kraju Donjeck), a Luganjsk osniva ostrvski industrijalac Čarls Gaskojn (Charles Gascoigne). Dakle, oba grada i čitava regija nastaju kao industrijski centri budući da je Donbas bogat rudama oko kojih će se koncentrisati ugljenokopi, metalurgija, mašinstvo, hemijska industrija.

Pre nego što je uopšte došlo do industrijalizacije ovog regiona njim su upravljali kozaci iz Zaporožja sve do druge polovine 18. v. Zaporožje je bilo svojevrsna paradržava, neka vrsta hajdučke teritorije na kojoj nije postojala jasno definisana i konstituisana vlast ni Rusije, ni Poljske, ni Turske. Kozaci su zahvaljujući ratnom iskustvu uživali poseban status kod ruskih careva jer su činili jednu vrstu vlasti na ničijoj zemlji severno od krimskog tatarskog kanata. Prostor današnje istočne i južne Ukrajine integrisaće i konsolidovati u okvire ruske države carica Katarina II po čijem nalogu će biti osnovano i nekoliko gradova, a pored pomenutih Donjecka i Luganjska osnivaju se Harkov, Herson, Jekaterinoslav (1925. g. ime mu je promenjeno u Dnjepropetrovsk, a 2016. g. u Dnjipro), Sevastopolj, Simferopolj, Odesa. Čitav ovaj prostor dobiće naziv Novorusija i biće izložen snažnom prilivu stanovništva sa različitih strana ruskog carstva, ali i šire – naseljavaće se pravoslavno stanovništvo Balkana: Srbi, Bugari, Grci, Rumuni, Vlasi.

Zanimljivo je da je kozačku Zaporošku seč (teritorija Novorusije) operativno demontirao srpski oficir iz porodice iseljenika iz habsburške Vojne krajine – Petar Tekelija (stric poznatog zadužbinara i mecene Sava Tekelije). Tekelija i brojni drugi srpski oficiri (među poznatijima je Jovan Horvat) doselili su se na poziv ruske uprave kao profesionalni ratnici kako bi popunili bezbednosnu i demografsku prazninu nastalu rešavanjem krimskog pitanja i rusko-tatarsko-turskih sukoba. U isto vreme jedan deo habsburške Vojne krajine (Potiski i Pomoriški odred) gubi na značaju usled pobeda Eugena Savojskog i turskog potiskivanja južno od Beograda, zbog čega jedan broj Srba i ostalih balkanskih pravoslavaca naseljava ondašnju Novorusiju formirajući svoje zajednice – Novosrbiju i Slavjanosrbiju. Književna epopeja Miloša Crnjanskog „Seobe“ direktno se oslanja na ovu istorijsku epizodu srpskog naroda. Pored Tekelije među poznatijim srpskim iseljenicima je i Simeon Piščević koji je ostavio značajna svedočanstva o međusobnim trvenjima srpskih oficira kao uzroku odvajanja jednog dela zajednice Novosrbije koja će osnovati Slavjanosrbiju.

Imajući u vidu poreklo ruskih careva i carica koji su osvojili Novorusiju, potom identitet oficira koji su se obračunali sa kozačkim trupama, kao i identitet britanskih industrijalaca koji su preoblikovali ovaj region, vidi se da je Novorusija tipični izdanak imperijalnog nadnacionalnog širenja. Rusifikacija ovde počinje tek po osnivanju Juzovke i Luganjska, ali meka rusifikacija, budući da je Donbas postao mesto klasnih i  socijalnih identiteta. Tako npr. na ovom području tokom Ruske revolucije i građanskog rata 1917.-1921. deluje veoma jaka samoorganizovana anarhokomuna. Anarhokomuniste je vodio Nestor Mahno koji se borio i protiv “belih” (ruskih monarhista), i protiv ukrajinskih nacionalista, ali i protiv “crvenih” revolucionara. Da je Donbas bio klasno svestan govori i činjenica o postojanju lokalne socijalističke republike koju nisu priznavali ni ukrajinski, ni ruski boljševici.

Sa konsolidacijom sovjetske vlasti i podelom SSSR na republike počinje novija istorija Ukrajine i građenje njenog identiteta kao nečega posebnog. U dvadesetim godinama Novorusija je administrativno odvojena od Rusije, u tridesetim današnja zapadna Ukrajina dobija delove Poljske (Lavov), a tokom četrdesetih i delove teritorija Čehoslovačke i Rumunije. Vrhunac ukrajinske “ekspanzije” je otuđenje Krima od Rusije 1954.g. pod obrazloženjem obeležavanja tristote godišnjice Perejaslavskog dogovora 1654. g. kojim su se kozaci obavezali na vernost ruskom caru.  

Za noviju istoriju Ukrajine interesantna je epizoda “gladomora” koji se desio ranih tridesetih godina usled sovjetskog eksperimentisanja sa kolektivizacijom seoskih imanja i političkim upravljanjem u poljoprivrednoj proizvodnji. Gladomor se svesno potencira kao genocid nad “ukrajinskim narodom” iako je katastrofa pogodila čitav SSSR, a pojedine srednjeazijske zemlje ponajviše (Kazahstan). Danas su zagovornici gladomora kao genocida nad Ukrajincima najglasniji u zapadnim krajevima države koji u vreme velike gladi nisu ni bili u sastavu sovjetske Ukrajine budući da su joj isti pripojeni tek 1939. g. nakon potpisivanja sporazuma o nenapadanju između Trećeg rajha i SSSR (Ribentrop-Molotov).

Iako je savremeni nacionalni okvir Ukrajine zadat tokom sovjetske uprave, današnja ukrajinska politika je izrazito antisovjetska i antiruska. Taj sentiment dolazi iz zapadnih krajeva koji su u istorijskom smislu poljsko nasleđe. Upravo ovi, zapadni krajevi tokom Drugog svetskog rata biće snažno uporište nacizma i Organizacije ukrajinskih nacionalista (OUN) Stepana Bandere koji će voditi antisemitsku i antirusku politiku (videti pogrom u Lavovu 1941.). U današnjoj Ukrajini Stepan Bandera je rehabilitovan, a njegova ideologija aktivno služi kako u ukrajinskoj politici, tako i u vojsci.

Ironija sudbine je da se Ukrajina kao seljačka i radnička zemlja konstantno nalazi na polju identitetskih sukoba i velike polarizacije katoličkog zapada zemlje i pravoslavnog istoka. Pošto je u pitanju većinom isti narod identitetske razlike verovatno ne bi bile toliko jake da Ukrajina nije zemlja na granici između dodira dveju civilizacija – zapadne i evroazijske.

Nema države u-Krajini.

 

Lutajući Sveti Sava

Da li ste znali da je hram Svetog Save izgrađen na mestu za koje se pogrešno mislilo da je mesto na kojem je Sinan paša spalio mošti srpskog svetitelja?

Ova tragična istorijska epizoda srpskog naroda odigrala se u 16. veku kada su srpski ustanici podigli pobunu protiv osvajačkog pohoda Osmanlija u krajevima severno od Dunava, tačnije u današnjem Banatu. Nakon vojnog neuspeha ustanika i u želji da se dodatno osveti pobunjenim Srbima, Sinan paša premešta telo svetitelja iz manastira Mileševe i odlučuje da ga javno spali na jasno vidljivoj uzvisini iznad ondašnjeg Beograda koji je bio koncentrisan oko današnjih Kalemegdana i Dorćola. Tada, kao i sada, to uzvišeno brdo zvalo se Vračar, ali je njegova lokacija u istorijskom i simboličkom sećanju često lutala i menjala geografski položaj.

U nameri da simbolički obeleži mesto spaljivaljanja moštiju sveca beogradski knjižar Gligorije Vozarović podiže drveni krst sa ikonama 1847. g. i prvi, doduše pogrešno, prostorno markira ovu istorijsku epizodu. Ovaj kraj je ubrzo nazvan Vozarov krst, da bi 1933. g. Društvo Sv. Save obnovilo Vozarov krst u formi svedenog kamenog krsta crvene boje, nakon čega će čitav kraj dobiti ime Crveni krst.

Za tačnom lokacijom se i dalje tragalo, a istoričari i poznavaoci beogradske geografije odbacili su ideju o Crvenom krstu i zaključili da je tačna lokacija današnji Tašmajdanski park i crkva Svetog Marka.

Ondašnji Beograd bio je mnogo manji i periferija grada počinjala je već kod današnje Skupštine, a odatle niz Bulevar kralja Aleksandra protezao se Carigradski drum, glavna saobraćajnica kojom su vojske ulazile u grad. Dolazeći u grad Sinan paša jasno je video šumovito i močvarno područje južno od današnjeg bulevara, dok je na severnoj i istočnoj strani bila suva čistina na kojoj su se skupljale romske čerge sa pratećim vračarama, po kojem je Vračar i dobio ime. U 16. veku ovaj prostor je bio poludivlji, svakako bez zgrada koje bi zaklanjale pogled ka Dunavu i Kalemegdanu, pa je lomača mogla dobro da se vidi sa svih strana kao opomena srpskom stanovništvu.

Prostor Tašmajdana, odnosno starog jezgra Vračara, doživeo je veliku transformaciju, odatle je prvobitno izmešteno groblje, zatim su naseljeni Savamalci, a potom je knez Miloš Obrenović podigao crkvu Svetog Marka po dobijanju nezavisnosti od Turaka. Vreme je prolazilo, grad se širio, menjao svoju morfologiju, a sa njim se i priča o spaljivanju moštiju Svetog Save pomerila na današnju lokaciju hrama. Krajem 19. veka Društvo za podizanje hrama Sv. Save bira ovu lokaciju kao tada jedino slobodnu vračarsku površinu i postavlja temelje bogomolje čija će gradnja trajati više od veka. Iako istorijski netačna i prostorno nelogična ova lokacija je opstala kao opštepoznato mesto jednog važnog istorijskog događaja.

Zanimljivo je da je sticajem istorijskih i političkih okolnosti na današnjem Tašmajdanu istaknuta azerbejdžanska zastava, polumesec je opet na mestu događaja.

Rimsko-vinskim stilom

 

Gde su Rimljani tu je i vino.

Otprilike tako bi mogao da započne nastavak putovanja Negotinskom i Timočkom krajinom jer ako sam već sledio rudnike kao pokazatelje kasnoantičkih naseobina, onda bi skladno tome arheološki lokaliteti mogli da pokažu i hedonistički pravac.

Posle Lazarevog kanjona, Gamzigrada i Felix Romuliane, Zaječar je poslužio kao solidno konačište i priprema za povratak limesu, ali zaobilaznim putem. Sam Zaječar, osim po gitarijadi i pivari, široj javnosti ne znam po čemu bi mogao da bude poznat (Zoran Radmilović, da!), ali materijala svakako da ima. Ono što je meni zapalo za oko jesu brojne javne česme i siguran sam da u Srbiji nisam bio u naselju koje ima toliki broj javnih česmi. Najveći broj ovih česmi pušten je u rad između dva svetska rata i gotovo sve su nastale kao poklon starih zaječarskih majstora, zanatlija, trgovaca, inženjera svojim sugrađanima (ovaj deo zaječarske istorije možete pogledati ovde, a borbu Zaječaraca za javno dobro vodosanbdevanja i očuvanja česmi možete pogledati u dokumentarnom filmu ovde). Dobar deo ovih česmi je trenutno, na oko, u ružnom stanju, kao da se sa prirodnim blagom u vidu zdrave vode i zaveštanjem predaka nedovoljno staramo. Kada je o zaveštanju i zadužbinarstu reč zapala mi je za oko i jedna zgrada, danas gimnazija, koja na svojoj fasadi ima natpis „Nauci i otadžbini“ i nekako mi je to izgledalo tragikomično budući da je savremeno doba izdalo i nauku i otadžbinu. Izgleda da su naši preci bili optimističnijeg duha od nas.

"Nauci i otadžbini"

Priroda i društvo

Suton (civilizacije)

"Život dajem, Krajinu ne dajem" Veljko Petrović (zajecar.info)

Elem, nastavljajući dalje na istok ka nekadašnjim arhineprijateljima i „zabijačima noža u leđa“ napuštamo Zaječar odakle nas ispraća hajduk Veljko (inače spomenik u Zaječaru deluje mnogo smislenije od onog u Negotinu). Put uz bugarsku granicu vodi ka severoistoku, to je stari put za Negotin, koji prolazi kroz za nas bitno selo Rajac i susedne Rajačke pimnice. Ako nemate konkretan razlog da do Rajačkih pimnica dolazite sa juga onda nemojte jer je put katastrofalan i prolazi kroz polunapuštena ili totalno napuštena sela. Priroda je na oko pitoma, dugozatalasani i blagi predeli, solidna pokrivenost bukovom i hrastovom šumom, a ponegde po koji vinograd. Selo Rajac (ne mešajte sa onim Rajcem u zapadnoj Srbiji gde se održava tradicionalna kosidba) je zajedno sa susednim selom Rogljevom nekada bio vinogradarsko srce Srbije, taj trend je trajao do otprilike druge polovine 20. veka kada počinje propadanje ovog vinskog kraja koje se danas diči više etnokarakterom i duhom mesta, nego samim široko dostupnim proizvodima.

Pogled iz pimnica na Rajac, Timok i Aleksandrovac

Rajac je malo, polunapušteno i zapušteno selo, ali sam pogled na stare i oronule tradicionalne kuće dvospratnice ovog naselja govori da je Rajac nekada bio ne samo živahno, već i dobrostojeće mesto. Prošavši kroz Rajac penjemo se vijugavim asfaltnim šumskim putem solidnog nagiba do famoznih Rajačkih pimnica. Mislim da svako ko je zainteresovan za tradicionalnu gradnju, bilo da je inženjer, arhitekta, istoričar umetnosti ili kolekcionar izgubljenih sećanja treba da poseti ovo mesto apsolutno specifičnog duha. U pitanju je jedno tipsko naselje nastalo krajem 18., a svoj zenit doživelo krajem 19. veka kada je evropske zasade vinove loze poharala najezda insekta filoksere uvezenog sa severnoameričkog podneblja. Pimnice su, moglo bi se reći, radionačarsko naselje, manufakturna naseobina koja funkcioniše (ili je barem funkcionisala) sezonski, dakle nisu trajno nastanjene. Pimnice su skup tradicionalno građenih vinskih kuća koje čine podrum ukopan dva do tri metra u zemlju kako bi se održavala ista temperatura bez obzira na godišnja doba, prizemni radionačrski deo i sprat koji je služio kao mesto boravka i odmora tokom sezone. Ove kuće su uredno podizane tako da imaju svoje glavne ulice, sokake i omanji trg, kao da je čitav sistem jednog gradskog uređenja prenet na mikro nivo radionice pod otvorenim nebom. U tradiciji naroda koji slabo zna da rukovodi gradovima izgleda da su nam omiljeni gradovi bili oni kojima su upravljali seljaci – vinogradi. Međutim, pošto narodna izreka kaže da „vinograd traži slugu“, što će reći kontinuitet prenošenja veština i znanja, tradiciju, poštovanje privatne svojine i svega onoga što civilizacijske tekovine jesu, jasno je zašto vinogradarstvo u društvu hajduka, uskoka, revolucionara i političkih harambaša teško opstaje kao privredna grana. U socijalističkom periodu na seljaka, pa još privrednika, gledalo se kao na kulaka i relikt reakcionarnosti, a sa formiranjem velikih industrijskih destilerija i proizvođača alkoholnih pića teško da je bilo mesta za omanje pimnice. Međutim, ako je u socijalizmu proizvodna forma bila promenjena, znanje nije bilo izgubljeno, međutim stagnacija devedesetih i tranzicione dvehiljadite unazadili su vinogradarske kapacitete. Ipak, vinogradarstvo kao (poljo)privredna grana beleži jedan od najbržih rastova u današnjoj Srbiji.

Otkud vinogradarstvo u istočnoj Srbiji?

Svi su čuli za Vršačke vinograde (i rizling od kojeg glava puca dva, tri dana), za vinski (i onaj drugi, svinjski) Srem, za Aleksandrovac župski i Prokupac se odavno zna (doline Morave i Vardara maltene su jedan mediteranski sistem), ali otkud Timočka krajina u čitavoj priči? Sećam se da sam kao dete gledao emisiju o Rajačkim pimnicama i jedino što mi je ostalo u sećanju jeste to da je pominjano kako ovaj region leži na istoj geografskoj širini kao i južna Francuska. I dugo uopšte nisam obraćao pažnju na to, tačnije sve do 2014. g. kada sam bio u Gruziji i kada sam se prijatno iznenadio podatkom da je Gruzija jedan od najvećih proizvođača vina sa velikim brojem autohtonih sorti. Pomislio sam kako je to samo jedan od marketinških trikova postsovjetske republike koja bi da se dopadne blentavim evropskim turistima, ali umesto toga sam dobio edukativno degustiranje vina uz pominjanje podatka da i Gruzija leži otprilike na sličnoj geografskoj širini kao i vinogradarski jug Francuske, odnosno regije Provansa, Langdok i dolina Rone. Otvorio sam google map i pogledao – zaista, čitava Gruzija, južna Francuska i istočna Srbija nalaze se na gotovo istoj geografskoj širini (otprilike između četredesetčetvrtog i četrdesettrećeg stepena severne geografske širine), sa neznatnim odstupanjima. I uopšte, ako se prati geografski uporednik vidi se da na njemu leže poznate vinogradarske regije poput hrvatskih Dalmacije i Istre, severne Italije i pomenute Francuske.To znači da, iako Timočka krajina nema more poput Francuske, Italije, Hrvatske ili Gruzije, ima idealnu količinu sunčanih dana neophodnih za uzgajanje vinove loze i blago zatalasan reljef. Pomenuo sam da je kraj 19. veka doneo Evropi najezdu filoksere, a upravo u tom periodu Rajačke pimnice rade punom parom i žive svoj zenit usled potražnje evropskih tržišta. Podneblje je blagorodno izgleda i za lozu, ne samo za rimske imperatore.

42 stepena severne geografske širine i vinske regije kroz koje prolazi uporednik

44 stepena severne geografske širine i vinske regije kroz koje prolazi uporednik 

Danas su pimnice poprilično zapuštene, iako se nalaze pod zaštitom države kao spomenik kulture. Proizvodnja se odvija u svega nekoliko podruma, par pimnica služilo je kao kulise za snimanje etnofilmova, a najveći deo propada, nažalost. U razgovoru sa jednim od proizvođača zaključio sam da ni velikih vinogradarskih zasada više nema u blizini već da se grožđe uzgaja na drugim mestima, a ovde se samo čuva i marketinški vešto promoviše. Najpoznatija lokalna sorta je bagrina koja se poslednjih godina vraća na tržište, a ko ne voli sladak ukus vina može da pronađe i dobar italijanski rizling ili župsku tamjaniku.

Detalj iz podruma

Izgleda da ako pimnice opstanu biće to zbog nekog zavoda za zaštitu spomenika kulture, a ne zbog realne proizvodnje. I kada smo kod zaštite spomenika kulture veoma je interesantno pomenuti i rajačko groblje koje se nalazi tik iznad samih pimnica. Jedna od pimničkih ulica vodi ka novom groblju kakva smo svi videli, ali se pored nalazi staro i zapušteno rajačko groblje veoma interesantnih spomenika. Iako deluje veoma staro, poput neke vrste oronulih stećaka (iako o stećcima nije reč), ovo groblje je zapravo relativno mlado i na njemu su se sahranjivali ljudi od 18. do kraja 19. veka. Ono što je interesantno jeste to da su spomenici ovog groblja umetnički unikati koji nisu rađeni po nekakvom univerzalnom modelu bezličnosti. Naprotiv, ovde je svaki spomenik posebna priča, a reljefni ukrasi su izraz narodne umetničke tradicije specifičnog podneblja. Najveći spomenici su podizani kao stubovi (otprilike do 2m visine) sa kvadratnom osnovom na čijem vrhu se nalazi četvrtasta ploča u vidu kape i po kazivanju lokalaca predstavljaju muškarca, odnosno glavu porodice. Okolo velikih nalaze  se i manji spomenici, često amorfnog oblika, koji su ženski simbol. 

Staro rajačko groblje

Reljefne svastike na spomenicima prvom levo i prvom desno u odnosu na centralni spomenik

Međutim, pored atipične forme na spomenicima se nalaze i veoma zanimljivi reljefni simboli, a na nekima se mogu videti i tragovi boje. Od široko poznatih simbola verovatno najviše pažnje privlači svastika, odnosno kukasti krst, ali tu su i varijacije simbola sunca, prikazi vinove loze, kao i različite varijante krstova od kojih su mene neki podsetili na tzv. studenički krst iznad severnog ulaza u manastir Studenicu. U pitanju je ranohrišćanski motiv krsta koji objedinjuje simboliku sidra i cveta. Kod ovog krsta osnova je sidro kao poruka sigurnosti, stabilnosti i postojanosti vere prvih proganjanih hrišćana, a grananje krsta u tri različita smera predstavlja prosperitet i nezaustavljivo širenje hrišćanstva. Pomislio sam da pronalazim sličnosti tamo gde ih nema, a onda sam saznao da su prvobitni stanovnici Rajca (oni koji su na ovom groblju sahranjivani) došli iz oblasti današnje Metohije. Studenica nije Metohija, ali je svakako izdanak srpske srednjevekovne kulture iz perioda masovnog primanja hrišćanstva. 

Studenički krst, man. Studenica 12. vek (manastirstudenica.rs)

Studenički krst?

Svastike kao solarni simbol

Groblje slično ovome postoji i u Borču (blizu Čačka i Kragujevca), a da li postoji i kakva je veza ovih sakralnih objekata odlična je tema za moguću etnološko-etnografsku studiju.

Ovim se krug vikend putovanja po “mističnoj” istočno-izvornoj Srbiji zatvara, barem za sada, ali se spisak nekih budućih poseta otvara i proširuje.

Istočno-izvornom Srbijom

 

Kad god sam naglas razmišljao da se zaputim u obilazak istočne Srbije, Negotinske i Timočke krajine, dobijao sam kao povratnu informaciju sledeće odgovore: „šta ćeš tamo, tamo niko ne živi“, „čuvaj se vlaške magije he he“, „ideš da gledaš kič gipsane figure na kućama gastarbajtera?“, a oni ekološki svesni umeli su da se osvrnu na posledice rudarenja Bora i Majdanpeka kao prljavih i melanholičnih gradova. Što se melanholije tiče priznanje moram da odam borskom Goriboru kao retko zanimljivoj pojavi na domaćoj muzičkoj sceni (ali i oni su bivši, kao i većina toga u istočnoj Srbiji), ali sve ostalo je, u najgorem slučaju, jedno duboko nepoznavanje sopstvene zemlje, a u najboljem stereotipizacija krajeva i ljudi.

Istina, istočna Srbija ne može da se pohvali sa visokim standardom (a koji deo Srbije pa može), zadovoljavajućom infrastrukturom (lokalni putevi su očajni) ili uređenim gradovima (sela izgledaju mnogo smislenije), ali to ne znači da je nebitna ili manje značajna. Naprotiv, ovaj kraj Srbije obiluje kulturno-istorijskim unikatima kao retko koji. I to je verovatno i razlog dubokog nerazumevanja istočne Srbije koja je u stereotipnom mapiranju kulturnih etiketa u javnosti okarakterisana kao mistična, okultna, metafizički daleka našim dominantnim kulturnim vrednostima. Po principu, ako nešto ne razumeš ti mu predrasudi pre nego što ga pros(t)udiš. Ono što sasvim sigurno ne može da se ospori jeste to da se ovde vrlo dobro jede i pije. O tome drugom prilikom.

Oslobodiocima i ujediniteljima 1912-1918., Zaječar

Ovakvo javno mišljenje najverovatnije dolazi iz činjenice što je istočna Srbija u rasporedu vitalnih tačaka u novijoj istoriji Srbije ostala u zapećku u svojevrsnoj podeli karata. U grubim crtama rečeno, zemlja je podeljena na jake gravitacione centre koji su se pokazali žilavim iz različitih razloga: Beograd kao upravno-administrativni centar, Vojvodina kao privredno i kulturno srednjeevropska regija, zapadna Srbija kao osovina spajanja srpskih dinarskih i moravskih kulturnih modela, Šumadija kao tradicionalno jezgro državotvornosti, a jug kao istorijsko geostrateško čvorište. Istočnoj Srbiji ostale su prljave rudarske industrije u Boru, Majdanpeku i, ne tako dalekom, Kostolcu. Težište novih državnih struktura se promenilo i ovaj predeo trpi surovu depopulaciju i stigmatizaciju. Ali nije uvek bilo tako.

Hajduk Veljko Petrović, Negotin

U relativno bliskoj prošlosti, za vreme dinastije Obrenovića, Srbija je muku mučila sa Bugarima i Turcima kao arhineprijateljima, što je danas nezamislivo i na nivou posprdne slike o „tradicionalnim zabijačima noža u leđa“. Stvaranje novih neprijatelja kretalo se u skladu sa promenama dinastija, uređenja i orijentacije države, pa ko zna, možda se Bugarima vratimo ponovo. Međutim, za devetnaestovekovnu ustaničku Srbiju Krajina je bila itekako bitna. O tome svedoče istorijske činjenice i narodna tradicija, pre svega u ime hajduk Veljka kao Karađorđevog komandanta odbrane Krajine, a potom i materijalna zaostavština vojnih bastiona u okolini Zaječara koja je nikla nakon srpsko-turskih ratova krajem 19. veka. Sa napredovanjem ustaničkog oslobodilačkog pokreta rasla je teritorija oslobođene Srbije, kontaktne zone su se pomerale, sa njima su dolazili i novi neprijatelji, a svemu tome treba dodati i smenu dinastija kao okidač u promeni spoljne orijentacije države. Svi ovi faktori uticali su da se nekada ljuta Krajina transformiše u zabačen i zapušten predeo, a da neke druge krajine uzmu svoj primat u stvaranju identiteta srpskog naroda.

Da ova regija nije bila samo srpska Krajina reći će nam i brojni arheološki ostaci iz antičkih vremena, pre svega iz doba uprave Rimske imperije. Ako tome dodamo i arheološko nalazište iz doba mezolita po imenu Lepenski vir, ova Krajina itekako dobija na svojoj težini. Ipak, u svom obilasku skromno sam suzio istorijski interval unazad do Rima.

Via Militaris (arheo-amateri.rs)

Kada krenete iz severnih panonskih (paganskih?) provincija preko limesa (granica), odnosno Dunava, dalje na jug vozite se najbržim mogućim E75 auto-putem (evropski Koridor 10), odnosno rimskim vojnim putem – Via Militaris. Ovaj put je u antici spajao severne provincije sa centrom istočnog rimskog carstva – Konstantinopoljem, odnosno Carigradom. Sa Via Militaris se isključujete kod Paraćina za Zaječar i odatle već počinje avantura u nekoliko smerova. Zaista, kada ugledate piramidalno mistični Rtanj postane vam nekako nimalo svejedno – odlika svake planine da unese duhovni nemir. 

Rtanj

Rtanj

Rtanj

Kučajske planine

Tajski potok

Vodopad Prskalo

Tajski potok

Ko je avanturističko-prirodnjačkog duha priroda mu pruža raznolik izbor jer su u blizini Kučajske planine, Lazarev kanjon, Rtanj i nešto dalje Homolje. Rtanj (uspinjite se severnom, a spuštajte južnom stranom) i Kučaj (atrakcija vodopad Prskalo i brojni potoci) obilazio sam prethodnih godina u okviru solidno zahtevnih planinarskih akcija, ovaj put prvo zaustavno mesto bio je Lazarev kanjon u koji se ulazi iz sela Zlot. I istočna Srbija ne bila to što jeste da opet nema simboliku vojnog utvrđenja, ovog puta prirodnog bastiona u vidu kamenitih litica koje čine zatvoren eko sistem, a koji je, prema legendi, poslužio kao sklonište srpskoj vojsci kneza Lazara (po kojem su ime dobili istoimena reka i kanjon) nakon Maričke bitke 1371. g.. I zaista, kada se priđe ovom kanjonu postaje jasno zašto bi ga odabrala bilo koja vojna jedinica u povlačenju ili ustaničko-gerilska grupa, što su činili i hajduci Krajine u borbama sa Trucima. Visoke litice (do 500m), planinski vrhovi (do 1000m), kamenit i na nekim mestima teren ne širi od par metara, brojne pećine i rupe u stenama, ali i negostoljubivi divlji stanovnici ovog kanjona – zmije (zbog svoje krševite i krečnjačke prirode tla ovaj klanac je idealno mesto za život zmija, te se stoga posete kanjonu izbegavaju tokom letnjeg perioda). Mir koji vlada u podnožju litica pomalo je sablastan, ali je idealan kao sklonište dok iznad vas duvaju vetrovi... kroz vrata naroda.  

Lazarev kanjon

Lazarev kanjon

Lazarev kanjon

Lazarev kanjon

Lazarev kanjon

Lazarev kanjon

Lazarev kanjon

Lazarev kanjon

Kada je reč o vratima naroda simptomatično je to da je u rimsko doba desna obala Dunava bila granica (limes) civilizovanog sveta nasuprot koje su se nalazila heterogena varvarska plemena Germana, Slovena, Sarmata, Avara, Skita, Gota, Huna i drugih. Rimljani su sa osvajanjem Balkana, odnosno tadašnjih provincija Dalmacije, Panonije, odnosno Ilirikuma i onoga što će se kasnije zvati Moesia (današnja Srbija) razvili čitav niz vojnih utvrđenja koji su vremenom prerasli u gradove. Tako se na donjim tokovima Save i Dunava na teritoriji naše zemlje nalazi nekoliko veoma značajnih lokaliteta rimskog doba, počev od Sirmiuma (Sremska Mitrovica), Singidunuma (Beograd), Viminaciuma (Kostolac), nešto južnije Mediana i Nais (Niš), ali i onih lokaliteta koji nisu bili strogo vojnog karaktera, a to su Justiniana Prima (Lebane/Leskovac), carska palata Šarkamen kod Negotina i u ovom slučaju Felix Romuliana (Gamzigrad/Zaječar). Rimljani su svoja utvrđenja podizali na strateškim mestima, pa otuda maltene vanvremenski značaj Beograda i Niša kao vojnih čvorišta, ali su takođe umeli da lociraju i rudno bogatstvo koje nama danas može da bude indikator da se u blizini možda nalazi neko arheološko nalazište (što je slučaj sa Viminaciumom kod kostolačkih kopova, Felix Romulianom, ili Municipiumom S kod Pljevalja).

Galerijevi mauzolej i slavoluk, Solun (wikipedia)

Felix Romuliana je, za razliku od ostalih lokaliteta, bila privatna rezidencija imperatora Galerija (onog istog cara koji u Solunu ima rotondu i slavoluk u glavnoj ulici Egnadias podignut u ime pobede nad Persijancima) podignuta u čast njegove majke Romule, a sam prefiks felix ima značenje sreće, odnosno Srećna Romula. Gradnja ove carske palate počela je početkom četvrtog veka i deluje pomalo suludo da je neko krenuo u izgradnju rezidencijalnog kompleksa uz samu granicu sa varvarskim plemenima. Pa ipak, imajući u vidu da je majka cara Galerija, Romula, bila Dačanka (što će reći varvarka sa leve obale Dunava, današnja Rumunija), a sam Galerije je imao i ilirske, lokalne krvi, stvari postaju jasnije jer je ovaj lokalitet na neki način bio zavičajna palata.

Jedna od ulaznih kapija, Felix Romuliana

Deo arhivolte sa natpisom Felix Romuliana

Ostaci palate

Stepenište paganskog hrama

Otkud uopšte rimski imperator sa Balkana, iz severnih provincija? Rimsko carstvo je u periodu trećeg veka zapalo u duboku privrednu i društvenu krizu kojoj su uzroci bili umnožavanje vojne kaste, visoka inflacija, pojava gradske sirotinje i moralno propadanje samog Rima. Čitav treći vek protekao je u političkim previranjima i društvenoj nestabilnosti, da bi sa pojavom Dioklecijana (u prevodu Dukljanina, rođenog negde na teritoriji današnje Crne Gore, Dioclea) došlo do dubokih upravnih reformi koje će predodrediti buduću sudbinu casrtva. Dioklecijan je uveo sistem tetrarhije, podelio je carstvo na četiri dela, pronalazio sebi savladare (avguste i cezare) isključivo iz redova vojske i konsolidovao, barem na kratko, posrnuli Rim. Međutim, posledica ovih reformi bilo je nešto drugo – sve snažnije ocrtavanje jezgra nove državotvornosti koje se pomerilo na istok. Period posle krize trećeg veka naziva se još i period “vojnih careva” koji su redom dolazili iz podunavskih i balkanskih provincija, pa ne treba da čudi što je njihov broj dvocifren i što je to najveća grupa careva koja je došla sa teritorije van Apeninskog poluostrva. Ovi carevi su mahom vladali iz svojih vojnih gradova, najveći broj nikad i nije ugledao Rim (reklo bi se da preterano nisu ni žudeli da ga vide), na vlast su dolazili kao prekaljeni ratnici i izdanci vojne veštine koja se debelo kalila na severnim granicama odakle su varvarska plemena nadirala u sve većem broju i jasno upozoravala da njihovo vreme tek dolazi.  

U svojoj knjizi zvučnog imena Rat i mir i rat američki autor ruskog porekla, Piter Turčin, o sudbini kasnog Rima i klicama nečeg novog na balkanskim granicama carstva piše: “Kao što je pritisak Rimljana oblikovao narode na severnoj granici, pritisak varvara je oblikovao pogranično društvo sa “civilizovane” strane granice. Ovu društvenu evoluciju možemo meriti različitim parametrima, ali je verovatno najuočljiviji onaj koji prati geografsko poreklo regruta rimskih legija. U prvom veku nove ere Italija je davala deset puta više trupa u odnosu na provincije donjeg Dunava. Do trećeg veka situacija se potpuno promenila – sa Balkana je dolazilo deset puta više trupa nego iz Italije. Dok su Italijani izgubili interesovanje za vojnu službu, izdržljivi dunavski graničari su na sebe preuzeli obavezu zaštite carstva”. Drugim rečima, pritisak neizvesnosti života na granici (koji je opasan i tvrd) dovodi do etnogeneze, odnosno do stvaranja posebnog osećanja pripadnosti zajednici i teritoriji na koje varvarska sila deluje. U sadejstvu sa promenama državnog uređenja etnogeneza koju su pokrenuli balkanski carevi dovela je do premeštanja težišta imperije sa zapada na istok, što će kao krajnji rezultat imati stvaranje Vizantije, odnosno Istočnog rimskog carstva koje će sam Rim nadživeti za nepunih hiljadu godina (germansko osvajanje Rima 476. g., osmansko osvajanje Carigrada 1453. g.).

Mozaik Venatori(lovci) (imperiumromanum.pl) Muzej Zaječar

Sam lokalitet Felix Romuliana deluje neobično bogat u svojoj postojanosti budući da je od njegovog podizanja prošlo više od sedamnaest vekova na teritoriji i među narodima koji su slabo uspevali da uhvate kontinuitet života. Felix Romuliana je imala dva paganska hrama, žrtvenik, kule osmatračnice, terme, bogate podne mozaike (od kojih je jedan bio poklonjen Titu, ali je kasnije vraćen), carsku rezidenciju, bila je omaž poreklu i lojalnosti. Felix Romuliana je mesto posebnog značaja jer je tu poslednji rimski imperator po svojoj smrti proglašen za božanstvo (izvršena je apoteoza Galerija i njegove majke Romule), a oboje su sahranjeni na brdu Magura iznad same palate. Već posle carevanja Galerija, koji je žestoko progonio hrišćane, ali i formalno doneo zakon o toleranciji 311. g., novi rimski imperator rodom iz današnjeg Niša, car Konstantin (osnivač današnjeg Istanbula), proglasiće hrišćanstvo ravnopravnom religijom donoseći čuveni Milanski edikt 313. g. Dva imperatora na razmeđu kretanja carstva rođeni na stotinak kilometara udaljenosti.

Za Balkan nikad ništa nije previše.

Car Konstantin i car Galerije