Društvo bez države

Poslednji katastrofalni događaj koji je zadesio Srbiju bio je ekološke prirode, zapadni deo države pogodile su poplave čije ćemo posledice tek osetiti. Katastrofa koja se desila oblastima uz reke Drinu i Savu je katastrofa koja je pogodila „energetsko srce Srbije“ i da smo o kolubarskim TENTovima brinuli kao što smo „birnuli“ o Kosovu – srcu – Srbije, sasvim je izvesno da bi razmere štete izazvane poplavom bile daleko manje. I upravo u različitim shvatanjima funkcije organa jedne države, u ovom slučaju države Srbije, leži problem i objašnjenje svega onoga što nam se dešava u poslednjih dvadesetak godina.

Jedna od teorija kaže da kada želimo da vidimo stanje i nivo razvijenosti jedne države, treba da pogledamo njenu železničku mrežu. Fokusirati se na železnižku mrežu Srbije znači pogledati u postapokaliptične tragove sveta koji više ne postoji, tako da bi mogli da se usredsredimo na infrastrukturu države generalno. Infrastruktura u najvećoj meri zavisi od prirodnih datosti, odnosno od ekološkog okruženja, što smo mogli da vidimo u danima poplava kada je najveći deo Posavine imao isti problem. Ako se za poplave kao prirodnu nepogodu ne može reći da su bile jugosferičnog karaktera (Tim Džuda), onda za prevenciju istih to apsolutno stoji na mestu. Godinama se postjugoslovenske države ponašaju kao da žive kontinentima odvojene jedne od drugih podgrevajući nacionalizam kroz socijalističke granice, a da pri tom na ignorantski način tretiraju upravo infrastrukturu koja je u jedinom velikom modernizacijskom talasu izgrađena upravo za vreme socijalističke Jugoslavije. Onog trenutka kada se socijalistička Jugoslavija raspala bilo je jasno i da se raspada industrijska infrastruktura koja je ionako bila zastarela. Republike nikle na ex-YU prostoru postale su globalno nekonkuretne, još je samo Milošević devedesetih nasankao sopstveni narod na antiimeprijalizam severnokorejskog tipa pod cenu da preživljavamo hraneći se korenjem. I dobrim delom je uspeo u tome. Infrastrukturno gledano nijedna od postjugoslovenskih republika nije samostalna jer su pre toga bile sistemski i industrijski umrežene, a ono što nam je ostalo kao zajedničko jesu postindustrijske posledice: tranzicijski javašluk.

U neke od ključnih razloga za opstanak ili slom određenog društva pojedini antropolozi (Džared Dajmond) navode iracionalno upravljanje infrastrukturnim segmentima društva kao štu su, za naše skorašnje prilike, problemi sa regulisanjem vodenih tokova, a što dalje direktno ugrožava i energetski sistem države. Obezbeđivanje dovoljne  količine energije za normalno funkcionisanje bilo kog organizma je osnova za opstanak tog istog organizma, bilo da se radi o biološkom ili društvenom organizmu. To naročito treba imati u vidu jer je reč o Obrenovcu, strateškom mestu za funkcionisanje svakodnevnog života države jer se odatle dobija najveći deo električne energije neophodne i za privredu i za domaćinstva. Već sada se spekuliše da bi oporavak ionako posustale privrede mogao da potraje narednih sedam godina, ali pod uslovom godišnjeg BDP rasta od 1%. Ako se ovo ima u vidu apsolutno je neverovatno da se država nonšalantno i nemarno odnosi prema vitalnim segmentima infrastrukture od kojih svi zavisimo. Može premijer, i svi oni pre njega, da se pravda da su ovo bile „hiljadugodišnje i biblijske vode“, ali je nemoguće opravdati traljavost i nesposobnost sistema da koordinisano deluje.

Drugo ključno mesto jeste sposobnost institucionalne organizacije i primene znanja. Demokratske reforme vojske su se pokazale katastrofalnijim od poplave koja se dogodila, zaostavština JNA je najverovatnije pretopljena u Smederevu uz ostalu omraženu socijalističku industrijsku mehanizaciju, pa je U.S. Steel verovatno radio dok je imao šta da reciklira. Ali pored upućivanja molbi građanima za ustupanje čamaca, pumpi, baterijskih lampi i lopata, poražavajuća je činjenica distribucije (ne)znanja nadležnih institucija kojih zapravo nije bilo u čitavoj priči. Od logistike smo imali lopate, džakove, pesak i mobilizaciju na ulici, što je sve zdravorazumsko delanje a nikako stručno i sistemsko. Pokazalo se da od devedesetih na ovamo država prvo nije htela, a potom nije umela (naročito posle 5. oktobra) da se na adekvatan način nosi sa problemima koji je ljuljaju iz temelja. Konstantno se dešava narod, a za svaki veliki državotvorni problem izlazi se na ulicu. U čitavom institucionalnom vakuumu, jer ne postoji zaokružena država, koji traje poslednjih dvadesetak godina izgubila su se znanja i veštine koje se institucionalno reprodukuju sa generacije na generaciju i čine društvo svesnim i realnim u cilju opstanka. Osnovna politička doktrina, istina u primitivnom obliku, jeste pragmatizam ili u domaćem kontekstu improvizacija. To nužno nije loše, ali samo pod uslovom da pre toga postoje zadati okviri s obzirom na činjenicu da je ovo društvo bez države.

Sa ovakvim odnosnom prema infrastrukturnom nasleđu, sa nefunkcionalnim institucijama sasvim je realno očekivati da društvo nestane. To ne znači bukvalno istrebljenje, ali podrazumeva neku vrstu nove konfiguracije i drugačijeg prihvatanja kolektivnog identiteta. Dominantna politička matrica decenijama je bila orijentisana na teritorijalnu ekspanziju pri čemu smo dolazili u skob sa svetom i vremenom ignorišući činjenicu da nacionalna država polako ali sigurno odumire. Nesposobnost komunikacije sa drugima vodi u (samo)izolaciju, a za malu državu kao što je Srbija to je jednako nestanak. Pitanje je da li društvo poseduje kapacitete da posle godina promašaja postavi novu paradigmu kao vrednosnu matricu s obzirom na stanje: neprosvećenost, socijalna devastacija, korumpiranost, demoralizacija i identitetska ispraznost. Pa čak i onda kada se nađe donekle artikulisan predlog za razvoj i rast, to je obično  iz domena grandioznosti i megalomanije.

To je treća bitna tačka, pored odnosa prema infrastrukturi/okruženju i reprudkciji znanja, koja može da utiče na opstanak nekog društva. Grandiozni projekti, poput izgradnje kanala Morava – Vardar – Solun ili projekta Beograd na vodi, suštinski i da ne naruše ekoravnotežu infrastrukturnim naprezanjem i ne prouzrokuju dugoročni haos, mogu da budu samo izolovani uspesi koji suštinski neće dovesti do poboljšanja funkcionisanja svakodnevnog života. Videli smo šta znači prenapregnuti sopstvene kapacitete „izgradnjom“ Velike Srbije, a pošto je „gradilište“ bilo u tuđem dvorištu rešili smo da se oprobamo u sopstvenom. I tu dolazimo do suštine problema, a koji se odnosi na voluntarizam ili političku volju pojedinca od kojeg zavisi smer i tempo kretanja društva. Grandioznost i megalomanija ne dolaze od potreba tržišta, već od despotije onoga ko je na vlasti. Poražavajuća je činjenica da gotovo svaka država u novijoj istoriji Srbije zavisi od životnog/biološkog veka vladara, što ne znači ništa drugo nego da je društvo i dalje podaničko i plemensko.

Revolucionarne traume slabo umreženog društva

Revolucionarne traume slabo umreženog društva (Republika)

Rad je koncentrisan oko problema društvene diferencijacije na južnoslovenskom prostoru, tačnije, na geopolitičkom prostoru nastalom dezintegracijom SFR Jugoslavije. Razlog zašto se socijalistička država uzima kao reperna tačka analize i, svojevrsnog, računanja vremena jeste taj što se posle 1945. godine pokreće naojzbiljniji talas modernizacije društava koja potiču iz razilčitih kulturnih miljea.[1] I upravo će ta polu-modernizacija stvoriti jedan kulturni milje koji će reifikovati stvarnost i izmisliti tradiciju u cilju stvaranja besklasnog društva, dok će u stvarnosti rezultati biti posve drugačiji. Posledice te modernizacije opipljive su i danas u većini bivših jugoslovenskih republika u kojima postoji prilično monolitna i nezgrapna struktura koja svoje uporište drži, pre svega, u zvaničnoj političkoj i kulturnoj dimenziji društva.

Ove dve dimenzije društva, politička i kulturna, shvaćene kao opšteprihvaćeni sistem vrednovanja mišljenja zvaničnih i nezvaničnih institucija, predstavljaju manipulativnu kulisu iza koje se odvija suštinska ekonomska transformacija društva. Ovde nije reč o teoriji zavere, već o stepenu razvoja političke kulture kao javne stvari i, samim tim, stvari dijaloga. Preteča današnje kulturne politike u postsocijalističkim državama bivše Jugoslavije jeste autoritarni komunistički sistem. Tadašnja jednopartijska struktura je postavljala zahteve moralne i političke podobnosti u cilju očuvanja socijalizma na putu za komunizam, dok današnji višepartijski sistemi razvijaju svoju verziju partokratije sužavajući mogućnost bilo kakvog kontinuiteta i omogućavajući time stagnaciju i supstancijalno uništavanje. Takva konstelacija ukazuje da su postsocijalistička društva bivše Jugoslavije slabo umrežena društva u kojima se razvoj posmatra pre svega „odozgo“ uz pažnju profesionalnih političara.

Ta vrsta „prosvetiteljskog“ i paternalističkog načina vođenja jednog društva omogućava generisanje krize koja svoj suštinski mehanizam ne menja, ali zato zadobija različite forme (Lazić 1994, Jakšić 2000). Ovo je još jedan bitan segment rada koji ukazuje na lokalne, unutrašnje probleme postjugoslovenskih društava i njihove manjkavosti, pri čemu se uticaj stranog faktora u dobroj meri minimizuje. Ovo je značajno pre svega za deo rada koji se bavi unutrašnjim nedoslednostima i krizom socijalističke Jugoslavije, čija se dezintegracija veoma često tumači kao plod konspirativnih aktivnosti zapadnih institucija (koje su bile prisutne u jugoslovenskoj krizi, ali ne i presudne). Uticaj srbijanske politike zauzima posebno mesto i tretira se kao analiza interesnih zona unutar jugoslovenske federacije, pri čemu se ta politika prepoznaje kao kulturno-ekskluzivistička u skladu sa istorijskim nasleđem.

Srž problema se smešta u centralizam kao političku orijentaciju imanentnu srbijanskoj političkoj eliti bez obzira na ideološku pripadnost. „Današanja Srbija kao jedna od naslednica SFRJ, međutim, baštini tradiciju unitarizma u političkoj i centralizma u društveno-ekonomskoj i administativnoj ravni. Te dve kategorije, unitarizam i centralizam, ostaće konstanta dvovekovne srpske moderne političke istorije“ (Martinov 2012). Revolucionaran pristup poimanja sveta znači i militarizaciju društvenog sistema čime se odbacuje mogućnost dijaloga, zahteva raskid sa bilo kojom vrstom istorijskog nasleđa jer jedino mesijanska elita prepoznaje duh epohe.

Etatističko umrežavanje društva

Da bi se razumeo način „mišljenja institucija“ i pronašli uzroci slabe umreženosti srbijanskog društva i, uopšte, jedne sfere na postjugoslovenskom geopolitičkom prostoru, digresija i komparacija sa Francuskom bi mogla biti od koristi. „Francuski pristup problemu političkog autoriteta . . . oblikuju tri ključna faktora: politička borba koja je uvijek vođena sektaški ogorčeno i bez ostatka, ne štedeći ni jedno područje državne organizacije, iskustvo vlada koje su zlorabile svoj autoritet kako bi zadržale svoje pozicije i nevjerojatno moćna administracija, koja zapravo i izaziva takve zlouporabe. U francuskom stavu prema politici postoji stalni prigušeni totalitarizam, zbog kojeg se francuski demokrati boje snažne vlade i na to gledaju kao na izvor stalne opsanosti, a ne potencijalne prednosti“ (Williams, navedeno prema Tilly, Tilly, Tilly, 2002:46; kurziv dodat). Ove simptome socijalne bolesti u Francuskoj dobro je primetio Tokvil ističući kao indikator centralizacije porast broja stanovništva Pariza i neproporcionalnu teritorijalnu raspodelu urbanih područja. Ako je u Francuskoj uzrok takvoj situaciji geografija koja omogućava laku kontrolu teritorije koja je omeđena planinskim vencima i okeanom, kao i bitna činjenica da Francuska ostaje celovita tokom srednjeg veka kada dolazi rađanje kapitalizma u situaciji u kojoj treći stalež – buržoazija predstavlja neku vrstu kontrolora – svojom ekonomskom ekspanzijom zauzima sve istaknutije mesto, onda za slučaj Srbije važe isti kriterijumi ali u nepovoljnijoj konotaciji po centralizam. To zapravo znači da bez buržoazije nema demokratije (Mur 2000), odnosno da je preduslov potonje relaksacija političke sfere gde jedna moć ograničava drugu moć.

Naime, stabilne demokratske institucije podrazumevaju postepen razvoj i izražavanje spontanih potreba društva („odozdo“) čime se stvara civilno društvo. To ne znači da su razvijene demokratije imune na autokratske potrese, ali dugoročno gledano građansko društvo se javlja kao opšte mesto. U tom smislu, sociogeneza ima svoja dva osnovna oblika: civilizaciju i kulturu (Elijas 2001). Pod civilizacijom, odnosno civilizovanjem, se podrazumeva unutrašnja emancipacija određenog društva koje u srednjem veku ima zaokruženu kulturno-identitetsku celinu. Sa počecima urbanizacije i industrijalizacije u takvoj konstelaciji dolazi do „konflikta“ između društva i države, pa se samim tim političko-ekonomski kriterijumi uzimaju kao merilo nacije građana. Sa druge strane, kulturna sociogeneza podrazumeva decentralizovani srednjevekovni identitetski okvir koji je razbacan u više regija, „gradova država“, koje često stvaraju saveze. Emancipacija u ovom slučaju dolazi „spolja“ kao reakcija na nacionalne građanske države (prvobitno), a kultura i romantizovana nacija igraju ulogu vezivnog tkiva s obzirom da ne postoji konflikt-kontrola između društva (buržoazije) i države (aparat sile). Time se identitet gradi na ekskluzivistički način koji predstavlja matricu za različite ideološke orijentacije, pri čemu mrežna struktura društva biva usmerena samo u jednom pravcu: odozgo ka dole. Ovaj princip „kulturne nacije“ primenjiv je na Srbiju i Jugoslaviju.

Slaba umreženost je ovde postavljena kao slaba diferencijacija u lancu međukontrola institucija. Reprodukcija političke kulture jednog društva se odigrava na voluntaristički način vladajuće nomenklature bez obzira na realne, infrastrukturne predispozicije. Fleksibilnost okvira određenog društva se time smanjuje jer paternalističko tutorstvo institucija sprečava razvoj građanskog društva i stvara karakter poslušnika, odnosno, uniformne, pretpolitičke polujavne ličnosti. Rukovodeći se ovom logikom državne institucije potkopavaju same sebi temelje jer ubeđenja stavljaju ispred funkcionalnosti i time stvaraju povlašćeni sloj upravljačke elite koja, na duže staze, gubi legitimitet na eksploataciju javne sfere. Dugoročno, rezultat je nestabilno društvo koje zavisi od političko-podobnih kriterijuma, a ne objektivno-funkcionalnih. U same temelje sistema ugrađena je sistemska greška.

Modernizacija u Srbiji se najčešće povezuje sa komunizmom, međutim i pre, okrnjene, komunističke modernizacije postojala su dva nedovršena talasa modernizacija. Prvi na prelazu iz 19. u 20. vek, a drugi tokom četvrte decenije 20. veka (Antonić, 1999).

Prvi talas modernizacije poklapa se sa proglašenjem samostalnosti Srbije i početkom Balkanskih ratova kada novouspostavljena nacionalna vlast sprovodi modernizaciju, pre svega, javnih ustanova i državnih službi. Ekonomska struktura društva je najvećim delom bazirana na agrarnu sitnu proizvodnju i tek sa uplivom stranog kapitala počinje da se razvija lokalni sloj preduzimača. Ova modernizacija je bila spora i u izvozu oslonjena pre svega na Austro-Ugarsku. „Majskim prevratom“ 1903. godine je izvršena smena dinastija i ubrzana modernizacija uvođenjem punog parlamentarizma i jačanjem uticaja preduzetnika, a na štetu državnih činovnika. Time je učinjen pritisak, „odozdo“, društva na državu. „U skupštinskim sazivima 1903-1912. oko 34% poslanika činili su industrijalci, trgovci, inženjeri, preduzimači i zanatlije (27% poljoprivrednici i 39% javni službenici i slobodna zanimanja). Ovaj deo društvene elite iskoristio je tzv. „Carinski rat“ sa Austrougarskom (1906-1911) za osamostaljenje domaće industrije i njen ubrzani rast. Zahvaljujući slabijoj konkurenciji strane industrijske robe i povećanoj brizi države za podsticanje domaće industrije, u razdoblju 1905-1911. vrednost proizvodnje srpske industrije se usedmostručila! I pored gubljenja austrougarskog tržišta, došlo je i do značajnog povećanja izvoza od 37% (1906-1910), a prihodi srpskog državnog budžeta su, između 1904. i 1914. udvostručeni. Nastavljena je i ubrzana izgradnja železničke mereže, pa je Srbija 1914. godinu dočekala sa tri puta dužim prugama (1.664 km naspram 552 km) nego što ih je bilo 1888. godine” (Antonić 1999, kurziv dodat).

Propast ove modernizacije započeta je tokom Balkanskih ratova 1912 – 1913. godine, zahvaljujući vojnom ekspanzionizmu državne elite. O ovom problemu je pisao Dimitrije Tucović koji je, između ostalog, ukazao i na uzroke srpsko-albanskog animoziteta.[2] Smrtonosni udarac na ovaj talas modernizacije doneo je Prvi svetski rat.

Drugi talas modernizacije obuhvata period 1929 – 1941. godine u novoformiranoj Kraljevini SHS, odnosno Kraljevini Jugoslaviji. Prirodna bogatstva novonastale države bila su u samom evropskom vrhu ali je politička elita u ranim godinama ujedinjenja bila predominantna u odnosu na ekonomsku. Kapital neophodan za pokretanje privrede nije mogao lako da uđe u zemlju, administrativna sporost bila je usmerena u cilju održanja postojećeg privrednog stanja s obzirom da je zemlja bila neravnomerno industrijski, politički, kulturno, pa i civilizacijski, razvijena. Tek sa naletom svetske ekonomske krize 1929. godine kralj Aleksandar proglašava diktaturu i raspušta parlament. Novi premijer Milan Stojadinović, i sam industrijalac, pokreće javne radove, otpisuje dugove najnižim radnim slojevima na kojima počiva privredna moć, otvara fabrike za preradu ruda, pokreće tešku industriju i privreda Kraljevine prvi put ima pozitivan bilans (Antonić, 1999). Stojadinovićevi uspesi, još ne omasovljeni jer najveći deo stanovništva i dalje živi predmodernim načinom života, bivaju prekinuti početkom Drugog svetskog rata tokom kojeg Jugoslavija od svih savezničkih zemalja trpi najveća ratna razaranja (Antonić 1999).

Priroda modernizacije u socijalističkoj Jugoslaviji, a samim tim i u Srbiji, bila je upravo građena temeljima ideoloških ubeđenja elite. Komunističko vođstvo je u načelu prihvatalo materijalizam kao filozofsku orijentaciju, ali je to isto vođstvo zapravo upražnjavalo idealizam. Dakle, umesto evoluciono-materijalističkog pristupa, koji je u dobroj meri bio svojstven i samom Marksu, revolucionari u agrarnim zemljama zastupaju dogmu i profesionalne političare.

Treći i najintenzivniji talas modernizacije Srbije i Jugoslavije odigrao se u periodu posle Drugog svetskog rata i, aproksimativno, poklapa se sa smrću doživotnog predsednika Josipa Broza. Po završetku rata jugoslovenski komunisti su pokrenuli diktiranu modernizaciju i kolektivizaciju agrara po uzoru Sovjetski savez, međutim sukob iz 1948. godine, koji je bio inspirisan (Lenjinovom i) Staljinovom fiksacijom revolucije u jednoj zemlji, dovodi do zamrzavanja sovjetske pomoći Jugoslaviji. U takvoj situaciji američka spoljna politika uočava značaj jugoslovenskog položaja u bipolarnom svetu i šalje pomoć kojom Jugoslavija preživljava glad i potencijalnu dezintegraciju i invaziju Sovjeta. Pogurana zapadnim kreditima jugoslovenska privreda doživljava prosperitet, ubrzava se industrijalizacija, a procenat stanovništva u urbanim sredinama nadmašuje procenat stanovništva u ruralnim krajevima. Ipak, ovo je bila krnja modernizacija koja je u svojim osnovnim postavkama sadržavala greške. Jedan od problema ove modernizacije bila je decentralizacija bez demokratizacije, čime je bilo omogućeno jačanje nacionalnih republičkih vođstava koje je još jedino harizmatska vlast Broza držala na okupu, a sa druge strane nalazio se sukob ideje samoupravljanja i diktature proletarijata, odnosno realnih potreba proizvodnje i potrošnje i onih „potreba“ koje su bile refikovane (Sekelj 1990, Antonić 1999). Time je socijalistička Jugoslavija postala oličenje potrošačkog društva iako se u osnovi svoje ideologije – u načelu – upravo borila protiv takve društvene klime. Zaduživanje kod stranih banaka i vlada teklo je bez ikakvog pokrića, kupovao se socijalni mir i blagostanje koje je bilo oličeno u investicijskom bumu.

To je značilo da je „nova klasa“, opterećena kulturnim prosvećenjem, bila nesposobna da prevaziđe manjkavosti svoje idealističke vizije besklasnog društva. Komunistička modernizacija je stoga parcijalna modernizacija jer podrazumeva sistemsko uvođenje novih vrednosti, pre svega, kroz obrazovanje i zadovoljavanje elementarnih infrastrukturnih potreba. Centralni problem se locira u nedostatku tržišne kulture shvaćene u smislu osluškivanja potreba koje dolaze „odozdo“.

Iako se ovaj model modernizacije društva naziva „marksistički“, pravilnije bi ga bilo imenovati kao „lenjinistički“, s obzirom da kod Marksa ne nailazimo na revolucionarnu partiju koja je sama sebi poverila zadatak da ubrzano modernizuje zaostalo društvo zavođenjem diktature koja ima za cilj da preskoči prirodni tok razvoja jednog društva i sustigne, a kasnije i prestigne, visokomodernizovana zapadna društva. Kod Marksa (i Engelsa) je reč o revolucionarnom rušenju buržoazije, formiranju proletarijata u klasu i transformaciji privatne u društvenu svojinu razvijenih zapadnih društava u kojima komunistička partija predstavlja predvodnicu čitavog radništva (Marks i Engels 2009). To jeste svojevrsni elitizam, s obzirom da se komunisti predstavljaju kao lučonoše nadolazećeg društvenog poretka, ali svakako nije reč o globalnoj trci i monopolu određene komunističke partije na svetsku revoluciju. „Ideja ubrzanog razvoja i privrednog sustizanja Zapada nazvana je industrijalizacija. Ona je postala zvanična politika SKPB (KPSS) na XIV kongresu, 1925. godine. Od ruskih, ovu su zamisao docnije preuzeli komunisti ostalih nerazvijenih zemalja, tako da je . . . politika industrijalizacije zagospodarila Kinom, Jugoslavijom, Bugarskom, Rumunijom, Albanijom i ostalim zemljama komunističkog bloka.“ (Antonić, 2003:235; kurziv u originalu). Iz funkcionalističke perspektive ova modernizacija je bila nedovršena s obzirom da se zaustavljala na tehnološkom osavremenjivanju, bez namere da se protegne i na uobličavanje novih društvenih odnosa. Naspram lenjinističke, (neo)funkcionalistička teorija modernizacije evoluirala je od Veberovih tipologija tradicionalnog i modernog društva, preko Parsonsa, pa sve do Smelsera, Ejzenstata, Vejnera i Inkelesa (Antonić 2003), da bi modernizovano društvo kao takvo doživljeno tek usklađivanjem infrastrukturnih inovacija sa strukturnim sprovođenjem istih i efikasnim upravljanjem, ali i reprodukcijom adekvatnog vrednosnog sistema koji se bazira na laicizaciji i kritičkom rasuđivanju.

Stoga bi jugoslovenska socijalistička republika, posmatrana kroz Parsonsovu AGIL shemu,  predstavljala loše postavljen, tj. slabo adaptiran, sistem u globalnom okruženju koji nije uspeo da se nametne kao agresivan svetski izvoznik (s obzirom na tadašnji geopolitički značaj), a što podrazumeva prihvatanje tržišta kao preduslova opstanka, a samim tim i jačanja integrativnih veza kroz jedinstveno jugoslovensko tržište. Time bi se ostvarila i četvrta dimenzija sheme, odnosno obnavljanje skupa zajedničkih vrednosti koje predstavljaju određenu vrstu „meke moći“ kao garanta identifikacije političke zajednice.

Uzroci i posledice komunističke modernosti

Komunistička partija svoj dolazak na vlast pokušava da legitimiše kroz ukidanje klasnog društva i odumiranja države, pri čemu revolucionarni teror služi kao sredstvo borbe protiv kontrarevolucionara i svakog mišljenja koje odstupa od ideologije. Po Milovanu Đilasu postoje tri faze geneze komunističke „nove klase“ koja je suštinski determinisana za dezinetgraciju, što pokazuje da je sama komunistička partija slabo umrežena i egzistencijalno osetljiva na adaptacije. Prvu fazu predstavlja period konsolidacije avangardne radničke partije koju čine profesionalni revolucionari i za ovu fazu je karakteristična aktivna borba u revolucionarnom ratu. Drugu fazu predstavlja revolucionarna diktatura proletarijata, stvaranje dogme i kulta ličnosti, lidera partije koji postaje sakralno božanstvo. Konačno, treća faza jeste faza kolektivnih rukovodstava i u ovoj fazi nastupa otvorena kriza društvenog sistema s obzirom da ne postoje mehanizmi funkcionalnih institucija koje su uzurpirane harizmatskom vlašću (Đilas 1990).

Paradoksalna činjenica da je ideja o odumiranju države bila okrenuta naglavačke i da je u stvarnosti država sve više jačala, nalazi svoje uporište u nezreloj, odnosno, slaboj političkoj kulturi dijaloga i demokratije. Upravo taj mehanizam pronalaženja unutrašnjeg neprijatelja jeste univerzalno pravilo koje je omogućilo laku transformaciju iz komunizma u nacionalizam. Marksovo učenje u komunističkim državama postaje slepa vera i dogmatizam, pri čemu tolerancija izostaje kako za liberale i konzervativce, tako i za svako „levo“ mišljenje unutar partije. Na tim istorijskim primerima veoma dobro se čita Marksova teorija o neophodnosti adekvatne infrastrukture u cilju održanja željene nadgradnje. Naime, funkcionalna matrica zatvorenog mišljenja, izraženog kolektiviteta, ignorisanja društvenih potreba ima svoje poreklo u već postojećem i nasleđenom kulturnom miljeu. Socijaldemokratski socijalizam nije bio moguć jer su autokratija i diktatura u javnom diskursu bila nešto što je opšte mesto u velikom broju tadašnjih komunističkih država.

Nešto slično se dogodilo i u Jugoslaviji gde je Josip Broz, kao harizmatski predsednik, imao mogućnost da političku strukturu demokratizuje. To bi značilo prihvatanje drugačijeg mišljenja (u određenim granicama) i stvaranje solidne političke kulture koja bi bila u mogućnosti da održi socijalističku Jugoslaviju i posle smrti doživotnog predsednika. Ipak, tadašnja komunistička oligarhija je modernizaciju shvatila u prilično rigidnom svetlu, pa je demokratizacija sprovođena kao nacionalno-republička (kon)federalizacija i decentralizacija. To je značilo redukovanje građana na podanika, s obzirom da se ta decentralizacija i modernizacija nalazila pod patronažom Saveza komunista Jugoslavije i saveza komunista određene republike/pokrajine. Sa druge strane, ideja samoupravljanja je dovedena do apsurda jer se kosila sa nadležnostima „proleterske“, „radničke“ partije koja je držala monopol sprovođenja ideja u praksu. Na taj način su se dva osnovna integrativna mehanizma (jugoslovenstvo kao politička nacija i samoupravljanje kao vid radničke demokratije) svela na obične kulise. Izostanak jedinstvenog jugoslovenskog tržišta roba, kapitala i rada dodatno je pogoršalo stanje jugoslovenskog socijalizma (Sekelj 1990).

Ključni momenti za socijalističku Jugoslaviju dešavaju se smenom Aleksandra Rankovića 1963. godine sa mesta pozicije unutrašnjih poslova i šefa UDBA, a potom i donošenjem Ustava 1974. godine.  

Nemoguće je potceniti posledice Rankovićevog pada. On predstavlja odlučujuću tačku u jugoslovenskoj istoriji i početak perioda liberalizma, do tada nezamislivog u komunističkoj zemlji. To je bio i početak prave decentralizacije koja je na kraju dovela dotle da su posle donošenja ustava iz 1974. mnogi Srbi u najmanju ruku smatrali da Jugoslavija prestaje da bude jedna zemlja i da se pretvara u osam državica pod jugoslovenskim kišobranom. Šezdesetih godina, međutim, većina je pozdravila popuštanje koje je usledilo posle Rankovićeve ere i period od oko 20 godina posle njegovog pada ostao je u sećanju mnogih kao vreme dobrih godina. Ali, nisu svi ovako mislili. Mnoga nezadovoljstva koje će izbiti na površinu osamdesetih imala su korene u periodu posle Rankovića. Ironija liberalnih godina bila je u tome što su u odsustvu demokratije najjače i najtrajnije bile neliberalne, netolerantne i međusobno isključive ideje koje su, u rukama političara, na kraju dovele do raspada zemlje. [Džuda, 2003: 129-130]

Ovo nije odbrana Rankovića i pokušaj da se centralizam rehabilituje, već ukazivanje na raskorak u donošenju nacionalne ekonomske liberalizacije i rigidnosti u okvriu političke sfere. Te dve stvari su bile inkompatibilne i morale su da prate jedna drugu ako se želeo omogućiti dugoročan razvoj države. Proglašenjem Tita za doživotnog predsednika temelji republike bili su potkopani činjenicom da je on postao neka vrsta kvazi-monarha. Svojom harizmom je trebao da drži na okupu partiju, a koja je vanistitucionalnim kanalima držala republička rukovodstva (Molnar 2010). Jugoslovenski politički sistem je bio sistem sa političkom naddeterminantom koja je počivala na harizmi vođe i (meta)priči iz narodno-oslobodilačkog rata (Sekelj 1990). Sprovođenje ustavnih reformi 1974. godine dovelo je do stvaranja samodovoljnih (kon)federalnih jedinica koje su bile na različitom stepenu razvitka: od Slovenije kao najrazvijenije, do Kosova kao najnerazvijenijeg dela republike. Kriza jugoslovenskog socijalizma se dešava sa krizom socijalizma kao dogovorne ekonomije, odnosno insistiranja na imitaciji tržišta, pri čemu usled političko-ekonomskih potresa na površinu, u cilju mobilizacije javnosti, izlazi politika identiteta ili insistiranje na superiornosti određenog kulturnog miljea.

Fragmentacija početkom sedamdesetih značila je slabljenje organa centralne vlasti, u smislu integrativne funkcije u političku zajednicu kroz jedinstveno tržište, dok je sa druge strane došlo do izraženije dogmatizacije političkog mišljenja i oslanjanja na republička vođstva. Ta vrsta logike dovela je do oksimoronske situacije i neodrživog stanja koegzistencije partijske države i federalnog uređenja. Jednopartijski sistem posle smrti Tita ostaje sistem bez legitimiteta, jer je partija zapravo bila otelotvorenje ličnosti što se i zvanično priznavalo kroz parolu „Tito – partija“. Na taj način na scenu stupaju centrifugalne sile federalnih i pokrajinskih rukovodstava tražeći legitimacionu matricu u cilju svog opstanka. Federalni sistem je doveden do kolapsa, odnosno može se reći da federalnog sistema nije ni bilo ako se ima u vidu voluntarističko vođenje politike koje nije dalo mogućnosti spontanoj akciji građana da iskažu svoje potrebe, kreiraju i umreže svoje interese, ubeđenja, vrednosti i ideologiju na evoluciono-materijalistički način.

Ako je, pak, pluralizam institucionalizovan samo kao teritorijalno-nacionalni, uz eventualnu, više ili manje ograničenu, toleranciju materijalnih interesa, na primer podređivanja materijalnih interesa nacionalno-teritorijalnom, onda je reč o labavom federalizmu. Ako se uz to još i usled likvidacije narodnog suvereniteta (zarad partijske države) ustavno onemugućuje formiranje političke zajednice svih državljana kao citoyena – onda je reč o konfederalnom sistemu, a to je upravo slučaj Jugoslavije kao savezne države šest suverenih država i dve pokrajine direktno reprezentovane u (kon)federaciji. [Sekelj, 1990:190]

Politički mehanizam sve više gubi svoju legitimacionu matricu jer se čitav sistem bazirao na političkom konsezusu administrativnih rukovodstava pod patronažom doživotnog predsednika Tita, ali sa njegovom smrću čitav sistem dospeva u kolaps jer više ne postoji politička instanca koja može da pomiri republička i pokrajinska rukovodstva i da ih podvede pod zajednički savezni kišobran. Time se suština jugoslovenskog problema osamdesetih godina prvi put otvoreno prikazuje kao politička kriza, a ne kriza institucija jer one suštinski ne postoje. Status quo je bio jedino moguće „rešenje“ za kojim su posegla tadašnja kolektivna rukovodstva u cilju „birokratizacije harizme“ koja je značila produženje stagnacije i početak regresije. Osamdesete godine su u SSSR okarakterisane kao zastoi tokom kojih se kriza socijalizma proširila i na istočnu Evropu. Jugoslovenska kriza se poklapa sa ovom krizom socijalizma i sa smrću legitimacione matrice – Tita. U potrazi za političkim legitimitetom jedini logičan ishod bio je nacionalni, dezintegrativni, princip kojim su rukovodili republički savezi komunista, odnosno republičke oligarhije. Samoupravljanje kao socijalizam i radnička identifikacija „odozdo“ ostali su blokirani i nefunkcionalni od kada su uspostavljeni, jer je jednopartijski sistem bio referentan za suštinske probleme, a čime je onemogućeno formiranje građanske nacije i ostavljen prostor za aktivaciju identitetskih politika. 

Identitetska politika prvo se aktivirala na najslabijoj tački tadašnjeg sistema – Kosovu. Ova pokrajina je bila najnerazvijeniji deo Jugoslavije koju je činilo neslovensko stanovništvo sa bitno drugačijim kulturno-civilizacijskim predznakom. Takva konstelacija jasno govori da je na Kosovu partijska država bila izrazito prisutna jer je na tom području imala najmanju legitimacionu podršku koja korene vuče još iz Drugog svetskog rata, tj. iz narodno-oslobodilačkog ustanka. Albansko identifikovanje sa jugoslovenstvom moglo je da se izvrši jedino preko principa građanina koji aktivno učestvuje na jedinstvenom jugoslovenskom tržištu, odnosno kroz samoupravljanje, a nikako kroz proaktivno jugoslovensko kulturno-istorijsko nasleđe koje kod istih ne postoji

Time je na Kosovu započeta otvorena kriza državnog sistema koja je, doduše, tretirana kao kriza političkog sistema na Kosovu, te je u skladu sa revolucionarnom logikom partije pobuna doživljavana kao kontrarevolucija. Samim insistiranjem da se događa kontrarevolucija država otvoreno demonstrira nesposobnost jedne partijske države koja nema mehanizme za prevazilaženje otvorene državne krize. Jedini logičan ishod je dezintegracija ali ovog puta kroz nacionalno sukobljavanje kao legitiman okvir nasleđen iz sedamdesetih. Sa krizom jugoslovenskog sistema i socijalizma uopšte, republička rukovodstva su prinuđena da traže mišljenje javnosti i da na taj način steknu status legitimne nacionalne elite, a sve u skladu sa ustavnim reformama 1974. godine. To se i dešava krajem osamdesetih kada nacionalni principi podanika, a ne građana, izbijaju u prvi plan kao univerzalno pravilo mobilizacije i konsolidacije federalnih jedinica u države. Ovaj princip je suštinsko pravilo komunizma, ali i fašizma, kao totalitarne ideologije, koji zahteva obračun sa unutrašnjim neprijateljem pri čemu stvara masu tipizovanih i jednoobraznih podanika.[3] To je tanka linija razdvajanja u kojoj dolazi do transformacije iz proletera u vojnika, a kojima je konačno ishodište homogenizovano društvo posvećeno jednom cilju, a to je uništenje građanina (Molnar 2010). Na taj način je došlo do jednostavne transformacije socijalizma u, neku vrstu, nacional-socijalizma.

Već pomenuti republičko-nacionalni federalni sistem značio je fragmentaciju države po tim istim administrativnim granicama, s tim da je nacionalni princip doveo do ratnih razaranja usled raspršenosti srpske nacije van matične administrativne zone, tj. republike. Nacional liberalizam u Sloveniji i Hrvatskoj poklopio se sa administrativnim granicama iz 1974. godine i okviru njih ostvario svoju nacionalnu nezavisnot. Politička elita Srbije morala je da odbaci srbijanski model državotvornosti kao model zajednice građana i da prihvati kultur-nacionalistički princip nacije srpskog naroda jer su se opozicione političke elite definisale upravo na taj, kultur-esencijalni, način. Zapravo, to i nije bila stvar izbora već nasleđa, odnosno procesa dugog trajanja (Brodel 1992).

Novoiznikli socijalni ambijent

Na taj način je nastavljena politika građenja totalne političke zajednice ali ovog puta sa drugačijim predznakom, na mesto socijalizma i građenja puta ka komunizmu postavljen je nacionalizam kao identitetska politika. Sa prihvatanjem nacionalizma kao zvanične ideologije u svim novonastalim republikama na prostoru bivše SFR Jugoslavije, dolazi, u skladu sa svetskim trendom devedesetih, i do prihvatanja (neo)liberalizma u ekonomiji, što je zapravo bila suštinska promena nastala na ruševinama socijalizma. U takvom okruženju, koje je bilo neka vrsta bukvalno i sirovo shvaćenog slobodnog tržišta, nastaje polarizacija društvenog tkiva u kojoj srednja klasa postaje sve tanja i sve manje nosilac društvenog razvoja. Taj odnos u društvu, gde postoji dobra umreženost politike i krupnog ekonomskog kapitala, uslovio je da se mehanizmi i svrha državnih institucija udalje od fokusa prosečnog čoveka čime je ostavljeno mesto za razvoj paralelnih, nezvaničnih institucija.

U skladu sa političko-ekonomskim okolnostima nastaje i jedan novi, masovni, kulturni model koji predstavlja težnju za ugodnim životom koji je uskraćen devastacijom ideje o državi blagostanja. Istrošena matrica nacionalnog jedinstva pokazala je da su neki jedinstveniji i „jednakiji“ od drugih i da je ključno pitanje ekonomija i socijalni uspon, odnosno pad. Uz političku dezintegraciju Jugoslavije došlo je i do kidanja ekonomskih, privrednih i kulturnih veza. Time je najviše bila pogođena privreda s obzirom da su veća preduzeća bila formirana tako da se u više republika proizvode različiti segmenti finalnog proizvoda koji je bio namenjen domaćoj ili stranoj potrošnji.

Poslednjih godina, tačnije, od promene političke vlasti u Srbiji 2000. godine, sve više se aktuelizuje pitanje regionalnog umrežavanja bivših jugoslovenskih republika, odnosno privredno umrežavanje na nivou kompatibilne konkurencije. Termin „Jugosfera“ skovao je britanski novinar, publicista, Timoti Džuda pre tri godine pišući za list Ekonomist. Džuda je ovim terminom hteo da izbegne nedovoljno precizne termine poput jugoistočne Evrope, zapadnog Balkana, a isto tako i da prevaziđe neoperacionalnu kategoriju država bivše Jugoslavije (ex-Yu) koja se najčešće uzima kao slika, statičnost, nepovezanost, koegzistencija između poratnih zidova. Jugosfera, u tom kontektsu, predstavlja procesualnost koja se javlja posle ratnih devedestih kao umrežavanje nekadašnjih jugoslovenskih socijalističkih republika. Ove tendencije umrežavanja vidljive su u sportu, zajedničkom kulturnom modelu kao svojevrsnom mikrokosmosu svetskih glokalizacijskih (Škorić i Kišjuhas 2012) procesa[4], a polako se umrežava i ekonomski kapital stvarajući mikrokosmos svetske globalizacijske mreže. Džuda primećuje da kompanije iz bivše Jugoslavije na evropskom i svetskom tržištu nisu konkurentne i da se poslednjih godina sve više okreću nekadašnjem jedinstvenom jugoslovenskom tržištu (Judah 2009).

Ovo zapažanje je utoliko smislenije ukoliko se pogleda iz perspektive evropskih intregracija i problema koje ima EU. Naime, postojanje evropske zajednice ne treba dovoditi u pitanje, ali centralizovani monetarno-špekulantski sistem svakako jeste problem sa kojim se susreće današnja Evropa. Regionalizacija Evrope stoga jeste smisleniji put održivog razvoja po uzoru na nekadašnji Beneluks[5] ili skandinavske zemlje. U tom smislu bi valjalo posmatrati i regionalizaciju Zapadnog Balkana, odnosno Jugosfere. Na području na kome živi nešto više od dvadeset miliona ljudi sa zajedničkom istorijskom prošlošću jasno je da bi neka vrsta lokalnih integracija bila prirodnija od apstraktne briselizacije. Pretpostavka toj vrsti intregacija jeste slaba konkurentnost lokalnih preduzeća u odnosu na velike kompanije na evropskom i svetskom tržištu, pa tako i posle ratnih devedesetih ponovo jačaju među-republičke veze što potvrđuje i CEFTA sporazum.

Osnovna ideja sa kojom Džuda izlazi jeste da je prostor Jugosfere infrastrukturno devastiran, demografski u veoma lošem položaju, sa niskim stepenom funkcionalne pismenosti i, samim tim, slabom konkurentnosti na globalnom tržištu kada je reč o visokokvalitetnim proizvodima privrede ili kulture, svejedno. Iz evropske perspektive Jugosfera je na marginama Evrope s obzirom da više ne postoji kao jedinstven politički entitet koji je tokom „kratkog dvadesetog veka“ (Hobsbaum 2002) bio balans između SAD i SSSR, pa shodno tome ne zauzima i ne privlači pažnju svetske javnosti ni u političkom, ni u vojnom smislu. Stoga bi, s obzirom na zajedničko kulturno-istorijsko nasleđe, reintegracija bivših jugoslovenskih republika bila logično rešenje. Međutim, nova vrsta reintegracija bi morala da bude rasterećena hegemonog političkog okvira, kako komunističkog tako i nacionalističkog, s obzirom da trenutno stanje stvari na geopolitičkoj mapi Jugosfere predstavlja nedovršenu razgradnju socijalističke Jugoslavije. Odnosno, na delu je još uvek pluralizam političkih odnosa shvaćen kao pluralizam nacionalnih republika, tj. administrativnih zona, te se na taj način održava kultura kvazi dijaloga.

Takvo stanje stvari nas vraća na početak i novo poimanje modernizacije koje valja posmatrati u neoliberalnom ključu koji podrazumeva radikalan raskid sa javnim, odnosno društvenim vlasništvom, deregulaciju finansijskog sektora, kao i slabljenje sekundarnog sektora, pri čemu se zahteva prihvatanje određenog kulturnog modela kao svojevrsnog testiranja poštovanja ljudskih prava. Taj način modernizacije društva možemo nazvati zavisna ili uslovljena modernizacija, odnosno u geostrateškom i svetsko-sistemskom kontekstu, „modernizacija po pozivu“ (Antonić 2003). To podrazumeva da zemlje poluperiferije i periferije svetskog sistema nemaju sposobnosti da same, sopstvenim snagama modernizuju svoje društvo, a isto tako, usled nepovoljne geopolitičke situacije, nisu u stanju da privuku pažnju na sebe i da na taj način iskoriste investicijski kapital za modernizaciju (Volerstin, prema Antonić; 2003). Ova dva modela modernizacije – „oslanjanje na sopstvene snage“ i „povoljne/srećne geopolitičke okolnosti“ – ukazuju na položaj u kojem su se našle gotovo sve države bivše SFRJ sa devastiranim infrastrukturnim nasleđem i nekonsolidovanim nacionalnim elitama sa jedne strane, i sa strateški beznačajnim geopolitičkim položajem u odnosu na značaj tokom Hladnog rata.

Iako je SFRJ imala povoljne geopolitičke okolnosti koje su joj omogućile donacije i pozajmice od strane SAD, tadašnje državno, tj. partijsko, rukovodstvo nije imalo kapacitete za modernizaciju funkcionalističkog tipa s obzirom da je bilo zaslepljeno ideologijom i harizmom vođe. Situacija u kojoj se Srbija našla posle 2000. godine i kada se ponovo otvorila ka svetu bila je u daleko nepovoljnijem geopolitičkom položaju u odnosu na nekadašnju SFRJ, te je iz tog razloga konsolidovanost nacionalne elite morala da bude veća. Međutim, taj scenario je izostao s obzirom na ogorčenu i sektašku borbu dve najveće „petooktobarske“ političke stranke – DS Zorana Đinđića i DSS Vojislava Koštunice – čime je model modernizacije po pozivu stavljen pod znak pitanja. Pored već pomenutog prihvatanja neoliberalne ideologije kao suštine tranzicionih godina koje je obeležila socijalna neodgovornost, demokratske vlasti su počele sa uzurpacijom demokratije i koketiranjem sa harizmatsko-revolucionarnim modelom vođenja politike.

Time je u državno-institucionalnom diskontinuitetu Srbije nastavljena tradicija i kontinuitet prihvatanja harizmatskog okvira kao legitimacione matrice skokovitog i ubrzanog (revolucionarnog?) vođenja društva. Pomak je učinjen pomeranjem od jednog prema drugom Karlu – od Marksa ka Šmitu.

Đinđićevo vođenje politike bilo je inspirisano idejama Karla Šmita, nemačkog pravnika, koji je dao legitimacioni okvir za funkcionisanje totalne firerove države. Po shvatanju ovog teoretičara društvo koje ne poseduje konsolidovanu kulturnu političku tradiciju može imati samo negativna iskustva sa uvođenjem parlamentarizma i prihvatanjem liberalizma kao kulturne matrice. Šmitovo shvatanje konsolidacije države se baziralo na tipizaciji, odnosno mobilizaciji društva u cilji formiranja jednoobraznosti koja predstavlja model stabilnosti i snage društvenog sistema, a koji je izgrađen na osnovu zajedničke mitske prošlosti (Molnar 2010). Taj model stvaranja „novog čoveka“ Šmit pozajmljuje iz sovjetskog iskustva ali sa drugačijim predznakom. Istovetni cilj socijalističke i konzervativne revolucionarne partije jeste uništenje unutrašnjeg neprijatelja koji je prepoznat u građaninu kao otelotvorenju tolerancije, dijaloga, demokratije, liberalnih načela, a naspram kojeg stoji proleter, odnosno vojnik.

Samim potenciranjem određene vrste avangardne partije – kako u socijalizmu tako i u fašizmu – koja najbolje razume svet i koja, shodno tome, nameće hegemona pravila ponašanja, dolazi se do „legitimne diktature“ koja ima za cilj kompenzovanje izostanka homogene političke kulture određenog društva. Time su otvorena vrata novoj deinstitucionalizaciji društvenog sistema budući da se stvara sistem sa „političkom naddeterminantom“ kojem je cilj određena vrsta eshatologije.

Đinđićevo pozivanje na Šmita je bilo praćeno upravo pozivanjem na eshatologiju – fiksacija članstvom u EU bez suštinske, institucionalne evropeizacije – i insistiranjem na van političkoj matrici koja je bila graditelj i čuvar slabe političke kulture društva – što je zapravo bio sam Đinđić (Molnar 2010). Time se ideologija izbacuje kao suvišan element, a na njeno mesto se postavlja pragmatizam i reforma rukovođeni principima specifične nacionalne tradicije koju zauzdava harizmatski lider. Međutim, Šmitova antigrađanska teorija nije bila u skladu sa principima evropskih integracija, te Đinđić nastavlja svoje reformsko-pragmatske korake u skladu sa Lumanovom teorijom sistema u kojoj je čovek postavljen kao objekt i funkcija „državnopravnih intervencija“ (Molnar 2010, Luman 2001). Ovim postideološkim i nadpolitičkim metodama Đinđić je nastojao da, po autoritarnom principu, nerazvijenost i nepostojanje opšteg političkog konsenzusa, shvaćenog kao vrednosni sistem političke zajednice, nadomesti ličnim avangardnim poimanjem epohe i istorije naroda na čijem čelu se nalazio.

Time je okrenuo naglavačke izgradnju političko-pravnog sistema polazeći od ideje da ljudi treba da menjaju svest, a tek potom institucije u cilju adekvatnog demokratskog ambijenta. O tome svedoči i činjenica da u revolucionarnoj postmiloševićevoj Srbiji nije postojao zajednički konsenzus po pitanju definisanja ustavnog pitanja kao centralnog pitanja kojim se regulišu temeljni identifikacijski pirncipi, već je vlada, tj. sam Đinđić, upravljao državom po sopstvenom nahođenju kroz uredbe i manipulacije parlamentom.

Njegovom smrću, a samim tim i padom političkog ambijenta koji je nastojao stvoriti, dospelo se do druge krajnosti, odnosno do nacionalno-mitotvorne politike oličene u DSS. Time je prekinut vanustavni i nadpolitički period upravljanja državom, ali je teorija Karla Šmita ponovo aktuelizovana i to sa mnogo više doslednosti. Plebiscitarnim donošenjem Ustava 2006. godine u koji je ugrađena etika ubeđenja, tj. etika Kosovskog zaveta, stvoren je ustavni okvir na temelju mitotvorne komponente Šmitove teorije koja podrazumeva mobilizaciju i totalizaciju društva u cilju identifikacije unutrašnjeg, a potom, i spoljnjeg neprijatelja (Molnar 2010).

Iz do sada viđenog može se reći da je jedini kontinuitet na javnoj sceni Srbije zapravo kontinuitet svojevrsnog kulturnog rata, sukobljavanje različitih vrednosnih koncepata kroz koje se nastoji uvesti „pravi sistem vrednosti“. Na taj način se vrši još veće zaoštravanje javne sfere budući da dolazi do sukobljenosti dveju strana istog novčića, odnosno izostaje dijalog konstitutivnog karaktera kojim bi se uspostavili određeni univerzalni politički postulati.  

Literatura:

Antonić, S. (1993). Modernizacija u Srbiji: tri nedovršena talasa... NSPM.

< http://starisajt.nspm.rs/clanci_antonic_modernizacija.htm >

Antonić, S. (2003). Modernizacija. U: Đ. Vukadinović i P. Krstić (ur.), Kritički pojmovnik civilnog društva (I). Beograd: Grupa 484, str. 253-272.

Brodel, F. (1992). Spisi o istoriji. Beograd: Srpska književna zadruga.

Dimitrijević, B. (2002). Globalni turbo-folk. NIN.

< http://www.nin.co.rs/2002-06/20/23770.html >

Džuda, T. (2003). Srbi: istorija, mit i razaranje Jugoslavije. Beograd: Dan Graf.

Đilas, M. (1990). Nova klasa. Beograd: Narodna knjiga.

Đurić, M. (1997). Sociologija Maksa Vebera/Iz istorije moderne filozofije. Beograd: Službeni list SRJ.

Đurković, M. (2004). Ideološki i politički sukobi oko popularne muzike u Srbiji. Filozofija i društvo 25: 271-184.

Elijas, N. (2001). Proces civilizacije. Sociogenetička i psihogenetička istraživanja. Sremski Karlovci i Novi Sad: Izdavačka knjižarnica Zorana Stojanovića.

Hobsbaum, E. (2002). Doba Extrema: Istorija kratkog dvadesetog veka 1914-1991. Beograd: Dereta.

Jakšić, B. (2000). Balkanski paradoksi: ogledi o raspadu Jugoslavije. Beograd: Beogradski krug.

Jeremić-Molnar, D. i A. Molnar (2008). Avangarda – od ratovanja, preko revolucionarne politike, do umetnosti. Filozofija i društvo 19: 191-220.

Judah, T. (2009). Good news from the Western Balkans: Yugoslavia is dead. Long live Yugosphere. LSEE: London.

Lazić, M. (1994). Društveni činioci raspada Jugoslavije. Sociološki pregled 28(2): 155-166.

Luman, N. (2001). Društveni sistemi: osnovi opšte teorije. Sremski Karlovci/Novi Sad: Izdavačka knjižarnica Zorana Stojanovića.

Marks, K. i F. Engels (2009). Komunistički manifest. Beograd: Centar za liberterske studije.

Martinov, Z. (2012). Decentralizacija vlasti i Srbija. Unitarizam i centralizam – konstanta dvovekovne srpske moderne političke istorije. Republika.

            < http://www.republika.co.rs/532-535/04.html >

Molnar, A. (2001). Rasprava o demokratskoj ustavnoj državi. 2. Klasične revolucije: Nizozemska – Engleska – SAD. Beograd: Samizdat B92.

Molnar, A. (2010). Sunce mita i dugačka senka Karla Šmita. Ustavno zlopaćenje Srbije u prvoj dekadi 21. veka. Beograd: JP Službeni glasnik i Institut za filozofiju i društvenu teoriju.

Mur, B. (2000). Društveni koreni diktature i demokratije: vlastelin i seljak u stvaranju modernog sveta. Beograd: Filip Višnjić.

Sekelj, L. (1990). Jugoslavija, struktura raspadanja. Ogled o uzrocima strukturne krize jugoslovenskog društva. Beograd: Izdavačko preduzeće Rad.

Škorić, M. i A. Kišjuhas (2012). Glokalizacija kao hibridizacija i heterogenizacija globalnog. U: V. Sokolovska i D. Marinković (ur.), Regioni i regionalizacija. Sociološki aspekti. Novi Sad: Mediterran Publishing, str. 63-92.

Tili, Č. (2005). Evropske revolucije 1492-1992. Podgorica: CID i Zagreb: Politička kultura.

Tilly, C., L. Tilly, R. Tilly (2002). Buntovno stoljeće 1830-1930. Zagreb: Naklada Jesenski i Turk.

Tucović, D. (1946). Srbija i Arbanija. Jedan prilog kritici zavojevačke politike srpske buržoazije. Beograd i Zagreb: Kultura.

---

[1] O kojim kulturnim miljeima je reč videćemo kasnije, a ovde ja važno istaći da se u analizama makro fenomena često prenaglašava značaj idejnih i kulturnih aspekata društva, te se oni tretiraju kao centralni uzročnici (in)kompatibilnosti. U radu će ova logika analize biti okrenuta naglavačke.

[2] U svojoj knjizi Srbija i Arbanija. Jedan prilog kritici zavojevačke politike srpske buržoazije, Tucović opisuje plemenski život Albanaca (budući da je i sam jedno vreme boravio u Albaniji), podelu na Gege i Toske, recepciju života Albanaca u očima srpske javnosti i odnos kraljevske vojske spram Albanaca tokom Balkanskih ratova. Kako je Srbija kontinentalna država bez izlaska na more, njen glavni put na svetsko tržište je bio preko Austro-Ugarske koja u jednom trenutku uvodi zabranu uvoza srpskih proizvoda pod pritiskom svojih agrarnih proizvođača. Kako bi bila nezavisna i imala svoju morsku luku srpski političari aktuelizuju albansko pitanje i vrše okupaciju severne Albanije u cilju izlaska na Jadran. Tucović smatra da je takav splet okolnosti izazvan pre svega potrebom da se smanji spoljni dug Srbije: „Srbija je tipičan predstavnik malih agrarnih zemalja, sa primitivnim oruđima i načinima rada, ali mnogobrojnih, krupnih i teških veza sa stranim kapitalizmom. Nenormalni razvitak tih kapitalističkih veza malih agrarnih, u svom privrednom razvitku zaostalih zemalja pokazuje se u tome što njih kapitalistička privreda ne osvaja kroz radionice i fabrike, odozdo, iz privrednog života, već kroz ministarske kancelarije, odozgo, preko državnoga a ne privatnoga gazdinstva. Veliki državni dug na strani postao je pre nego što se počelo raditi na podizanju proizvođačkih snaga koje bi podnošenje tih dužničkih obaveza olakšale. Prvo je u zemlju ušla mašina za ubijanje, pa tek mašina za rad“ (Tucović; 1946:86). Ideološka potkrepa za vojnu ekspanziju došla je od strane Stojana Protića – ministar finansija, a potom i ministar unutrašnjih poslova – koji je pod pseudonimom Balcanicus napisao delo Albanski problem i Srbija i Austrougarska u kome izlaže rasističku teoriju i „legitimno pravo“ Srbije na more preko Albanije (Tucović 1946). To je bio u potpunosti neprirodan put izlaska na Jadran koji na dobar način ukazuje ekskluzivistički nacionalni princip koji nije u stanju da sarađuje ni sa kulturno bliskima (Crna Gora), ni sa interesno povezanima (Bugarska) državama koje teže ka moru. Srpsko – albanski odnosi od tada dobijaju novu dimenziju konstantnog nepoverenja koje će u početku doći do izražaja tokom Prvog svetskog rata, zatim odsustvom komunističkog ustanka na Kosovu i Metohiji i jačanjem nacionalne netrpeljivosti koja će sve do osamdesetih godina biti pod strogim nadzorom socijalističke partijske vlasti, da bi na kraju sukob rešen u ratu 1998-1999., odnosno bombardovanjem SRJ, a devet godina kasnije i formalnim zaokruženjem već postojeće suštinske nezavisnosti ove regije.

[3] Pojam totalitaran se često koristi kako bi izjednačio ideologije komunizma i nacizma/fašizma, međutim u krajnjoj instanci ove ideologije se suštinski razlikuju. Iako režime pod ovim ideologijama odlikuje politika harizmatskog lidera, jednopartijski politički sistem, revolucionarni teror, suzbijanja slobode govora, štampe, kretanja, esencijalna razlika je u primitivnoj formi demokratije koja se, u slučaju komunizma, bazira na binarnom principu. Naime, ovaj binarni princip u komunizmu nudi mogućnost da individua egzistencijalno-biološki preživi ako prihvati ili ne kritikuje vođu, partiju i ideologiju. Sa druge strane, u nacizmu/fašizmu kao ideologiji među čijim osnovnim postulatima stoje (kvazi)biološke karakteristike, ova mogućnost ne postoji jer su biološke karakteristike unapred date i individua ne može da ih bira, pa samim tim biva lišena života.

[4] Ovde je kulturni model shvaćen kao zajednička karakteristika pauperizovanih slojeva svih jugoslovenskih republika bez obzira na nacionalnost i veroispovest, pa je treba posmatrati kao neku vrstu „meke moći“. Naime, „turbo-folk“ predstavlja upravo tu zajedničku nit koja je rasterećena identitetskih markera i koja uspešno kombinuje različite kulturne/muzičke tradicije na Balkanu, a u skladu sa globalizacijskim nasleđem. Zapravo, turbo-folk jeste pravi izdanak glokalizacije s obzirom da nastaje kao miks srpskih i romskih duvačkih orkestara, osmanskog nasleđa i arapskih uticaja, grčke pop muzike, ali i evropske pop-dance muzike kraja osamdesetih i početka devedesetih. Sam koncept na kome se bazira ovaj fenomen jesu jednostavne, profane, teme neopterećene traganjem za istinom i pravdom, a samim tim neopterećene revolucionarnog uvođenja reda u kulturni život, što podrazumeva istinsku pop-kulturu koja prevazilazi kulturno-identitetske sukobe. „I zaista, jedan od najvećih Cecinih hitova iz tog vremena, ’Kad bi bio ranjen, krvi bih ti dala...’ čuo se iz rovova obeju strana . . . Dakle, ako se na obe strane slušala ista muzika, iako je iza nje stajala danas udovica medijski najeksponiranijeg srpskog ratnog zločinca, zašto se rat u Jugoslaviji uopšte vodio? Zar nije upravo različita percepcija nacionalnih kulturnih identiteta bila jedna od osnovnih ideoloških motivacija svih zaraćenih strana?“ (Dimitrijević 2002). I na ovom mestu dolazimo do zloupotreba kulturnih miljea koji su se aktivirali u trentku svetske krize socijalizma i unutrašnje državne krize, pa je shodno tome univerzalna matrica „bratstva i jedinstva“ smenjena matricom kulturnih i civilizacijskih sukoba: razvijenog katoličkog zapada, naspram zaostalosti viznatijskog pojasa, a naročito civilizacijski stranih muslimana. U tim okolnostima izraženog kolektiviteta, uniformnosti, uzavrele kolektivne svesti, matrica turbo-folka predstavlja upravo rasterećenje tog nacionalnog, verskog i kulturnog poziva. Negativne kritike koje se upućuju turtbo-folku možemo podeliti na dva dela. Prva grupa kritika se bazira na insistiranju da je turbo-folk podvala komunističkog režima srpskom (pravoslavnom) narodu u cilju njegove laicizacije, gušenja tradicionalnih običaja i napuštanja srednjovekovne raško-vizantijske tradicije, dok se druga grupa kritika prepoznaje kao kritika nacionalističkog režima koji je, navodno, smišljeno projektovao ovu kulturnu matricu u cilju jačanja antikomunizma i jačanja nacionalističkog i verskog fanatizma (Đurković 2004). Za razumevanje takvog tretmana popularne narodne muzike neophodno je imati na umu tretiranje modernizacije svakodnevnog života u socijalističkoj Jugoslaviji koja je raskidom sa SSSR otvorila vrata uplivu zapadnom uticaju. Taj uticaj je bio primetan u povećanju životnog standarda, slobodnom viznom režimu, ali i imitacijom određenog načina života koji je bio zastupljen na Zapadu. Na taj način je stvoreno tržište sa različitim kulturnim potrebama od kojih su najdominantnije bile potrebe stanovništva sa niskim kulturnim i ekonomskim kapitalom, što znači da je novokomponovana narodna muzika postajala sve vidljivija. „Dakle, treba uočiti da je upravo zahvaljujući tržišnoj liberalizaciji došlo do istinske demokratizacije popularne muzičke prakse u Jugoslaviji i Srbiji. Veliki delovi elite su nastavili da očajavaju nad ovakvim razvojem i vrhunac tih trendova je čuveni Kongres kulturne akcije održan u Kragujevcu 1971. gde su osuđene sve kategorije popularne kulture kao kič i šund i u skladu sa najardikalnijim prosvetiteljskim nasleđem marksizma tražila se zabrana stripa, neo-folk muzike i sl. Na čelu celog pokreta bila je tadašnji sekretar partije u Srbiji Latinka Perović“ (Đurković, 2004:277-278). Alternativna muzika koja je na zapadu bila oličena prvobitno u hippie pokretu, a potom u nadolazećem talasu kao punk, u Jugoslaviji je bila postavljena kao zvanična i poželjna matrica potpomognuta državom sa ciljem podražavanja zapadnog načina života. U tom kontekstu, suštinski subverzivni karakter „rock“ muzike bio je sveden na minimum kao životni stil dece uticajnih komunističkih političara i vojnih lica, a ne kao u Engleskoj gde je taj stil bio rezervisan za nezaposlenu i radničku omladinu. Raspadom Jugoslavije, politčkom izolacijom države, velikom stopom nezaposlenosti i snižavanjem životnog standarda, nestalo je i podrške države „sofisticiranoj“ muzici, dok sa druge strane već razvijeno tržište neo-folka ulazi u fazu kombinovanja sa bržim i snažnijim techno, elektronskim matricama tada prisutnim u Evropi. Takav razvoj događaja gde se neo-folk veoma uspešno i brzo prilagođava novonastalim okolnostima haosa, a uticaj i značaj kulture undergound omladine opada, navodi pripadnike „Druge Srbije“ da otpočnu kultur-rasistički rat protiv turbo-folka tretirajući ga kao zaveru režima Slobodana Miloševića protiv građanske i pacifističke Srbije. Pri tome se zaboravlja da je taj isti režim, odnosno Ministarstvo kulture Republike Srbije, pokrenuo kampanju 1995. godine pod nazivom „Lepše je sa kulturom“, a koju je državna televizija zdušno promovisala kao nasušnu potrebu za klasičnim, tj. elitističkim shvatanjem kulture. Ovakva kultur-rasistička politika ima svoje korene u teleološkom shvatanju umetnosti i uopšte značaju avangarde, kako umetničke tako i političke. Pojam avangarde je pozajmljen za umetničko-političke svrhe iz vojnog žargona gde sa avant-garde tretira kao jedinica isturena ispred glavnine snaga na stranom terenu i koja, shodno tome, ima izražen kolektivistički karakter odabranih pojedinaca kojima je cilj ispitivanje nadolazećeg stanja sa kojim će se suočiti pozadinska glavnina, pri čemu je avangarda u konfliktu sa bazom od koje prima naređenja koja mogu biti u suprotnosti sa onim što oni vide na terenu (Jeremić-Molnar i Molnar 2008). Počev od Sen-Simona i njegove milenarističke utopije o „organskom“ društvu koje najbolje razumeju umetnici (uz naučnike i industrijalce), avangarda ne nailazi na veći uspeh usled pozitivističkog načina opservacije stvarnosti. Tek će sa pojavom revolucionarnih talasa 1848. godine i nastankom boemije dobiti istaknutije i militantnije mesto u okviru komunističkih, anarhističkih, a kasnije, i fašističkih grupa da bi svoj intenzivni uspon doživela kroz političku instrumentalizaciju u Komunističkom manifestu, a kasnije i u Lenjinovoj rigidnoj konsolidaciji socijalističke revolucije u jednoj zemlji (Jeremić-Molnar i Molnar 2008). Avangardni način razmišljanja elite „prosvećenog apsolutizma“ predstavlja neku vrstu kultur-rasizma koji radikalno raskida sa nasleđem i postojećim stanjem stvari zavodeći diktaturu, pri tom ne obazirući se na mehnizme revolucionarnog delovanja koji često imaju kontraproduktivne posledice i vraćaju na pređašnje stanje.

[5] Ovde je bitno istaći suštinski različit strukturni karakter jugoslovenskih teritorijalnih jedinica koje se u jednom trenutku (1918. godine) nalaze pod jedinstvenom državnom administracijom, pa je proces modernizacije i integracije bio teži. Najjednostavnije bi tu podelu mogli označiti kroz Veberovu tipologiju na politički i građanski kapitalizam (Đurić 1997), gde je prvi svojstven srbijanskoj političkoj eliti koja baštini tradiciju unitarizma i centralizma oličenih u prvoj Jugoslaviji kroz saradnju Pašićevih radikala i Pribićevićevih demokrata, naspram kojih je stajao građanski kapitalizam Radićeve Hrvatske seljačke stranke sa idejom o federalizmu. U tom lokalnom kontekstu koji se poklapa sa svetskom društvenom transformacijom jasno je bilo da će u prvi plan izaći kulturno-identitetski sukobi koji se ponovo javljaju na kraju „kratkog dvadesetog veka” (Hobsbaum 2002). Međutim, u poređenju sa Beneluksom socijalni uslovi nisu bitno različiti. „Danas Beneluks, uprkos stalnim borbama u vezi sa jezikom, socijalnom politikom i imigracijim, ima reputaciju miroljubivog podneblja. U poređenju sa, recimo, Jugoslavijom, građani te tri male, ali bogate države izgleda da su skloni rešavanju problema svojih međusobnih razlika bez oslanjanja na nasilje. Ipak pogled na duži period razvoja ‘niskih zemalja’ otkriva obilje ratova, pobuna i revolucija” (Tili, 2005:54-55). Ovo podneblje Evrope postaje mesto rođenja prve buržoaske revolucije koja nastaje kao otpor španskoj imperiji i utire put prvim političkim nacijama. „I zaista, za vreme tzv Osamdesetogodišnjeg rata (1568-1648), kojim je Nizozemska zadobila nezavisnost, u nizozemskim provincijama bilo je i otpora tiraniji (prvo Albe, a zatim i Filipa II), i građanskog rata (među samim Nizozemcima), i verskog rata (među katolicima i kalvinistima), i međunarodnog rata (između Nizozemaca i Španaca).” (Molnar, 2001:10). U jugoslovenskom kontekstu nalazimo otpor tiraniji Osmanlija (Balkanski ratovi) i Austougarske (Prvi svetski rat), zatim verski rat među Jugoslovenima koji se poklapa sa međunarodnim ratom (Drugi svetski rat), da bi na kraju stigli do građanskog rata devedesetih.

Antizapadnjaštvo u Srbiji

Antizapadnjaštvo u Srbiji (objavljeno u časopisu Škrip, elektronsko izdanje, broj 6/7 februar 2012. god.)

Problem antizapadnjaštva u Srbiji jeste nepostojanje državnog sistema, a razlog zbog kojeg se iznosi ovakva tvrdnja jeste prepoznavanje političke klime u Veberovom koncpetu „političkog kapitalizma“ (Veber, 1976). Tom sintagmom Maks Veber je pokušao da objasni razloge (ne)ukorenjenosti kapitalizma i kulturnog ekspanzionizma u različitim delovima sveta. „On razlikuje moderan industrijski ili građanski kapitalizam od političkog kapitalizma. Najrazličitije varijante ovog poslednjeg postojale su u svim epohama ljudske istorije.“ (Đurić, 1997: 109) Ali ono što razlikuje ove dve varijante kapitalizma je činjenica da je građanski kapitalizam jedna opšta pojava, odlika jednog društvenog sistema u kome se i radnik i poslodavac i gazda vode istim principima, dok je politički kapitalizam stvar špekulacije određene klase (u ovom slučaju političke) koja nastoji maksimizirati dobit bez obzira na izgradnju šire zajednice koja joj daje legitimitet. To ukazuje na značaj same prakse ili habitusa koja podrazumeva mnogo duže procese.

Još konkretnije, moglo bi se reći da u modernoj tradiciji Srbije ne možemo govoriti o postojanju državnih institucija, što znači da je sveukupna moderna državna tradicija Srbije zapravo pseudodržavna. Ta „državotvornost“ je takva upravo iz razloga prethodno naznačene Veberove distinkcije kapitaliz(a)ma kao ideje racionalizacije i heterogenizacije, a koja je strana opštem načelu palanke – stilu (Konstantinović, 1991). Normativnost stila kao sveprisutne dogme čiji su postulati prosečnost, nekritička misao, zatvorenost, strah od sveta, jeste zapravo Dirkemova ideja o društvenoj diferencijaciji i tipovima solidarnosti. Država podrazumeva bezlične institucije društva „organske solidarnosti“, za razliku od društava „mehaničke solidarnosti“ koja svoje intersocijalne odnose uređuju po principima ličnog autoriteta, odnosno autoriteta zajednice kao plemena (Dirkem, 1972). Problem nastaje onda kada ta nedovoljno diferencirana društva uđu u globalne političke, ekonomske i kulturne procese i tada takva društva vidimo kao „duh plemena u agoniji“ (Konstantinović, 1991)

 Kada kažemo moderna državna tradicija onda se pod tim podrazumeva onaj period kapitalizacije ukupnog društvenog života koji je u početku bio karakterističan samo za razvijene gradske regije Zapadne Evrope, da bi kasnije, pod pritiscima na globalnom nivou, većina zapadnoevropskih država prihvatila ovo institucionalno ustrojstvo gradova, a koje se sagledava u komercijalizaciji privrede i nacionalnoj homogenizaciji (Elijas, 2001).

            Putevi ka komercijalizaciji i nacionalnoj homogenizaciji mogu biti spontani pokreti koji pritiskaju zvanične institucije za uspostavljanje jednog novog društvenog ustrojstva i jednog novog tipa društvene solidarnosti, a isto tako ta homogenizacija može biti i odraz dirigovane politike državne elite. U prvom slučaju govorimo o „državnom nacionalizmu“, u drugom o „kulturnom nacionalizmu“ (Šulce, 2002). U Srbiji je na delu bila druga varijanta homogenizacije nacionalnog tkiva, koja je, kao i svuda u Evropi tog vremena, bila zadojena romantičarskim idejama. Susedi Srbije koji su najozbiljnije narušavali i dovodili u pitanje njen državni prosperitet bili su upravo definisani kulturnonacionalističkom ideologijom romantizma, a tu se pre svega misli na nemački državni i kulturni uticaj, odnosno, nemačku interesnu sferu. Iz tog razloga se i zvanična politika Srbije definiše kao antigermanska, a što će kasnije biti iskorišćeno kao svojevrsna kulturna, nezvanična ideologija koja će sa prezirom gledati na racionalizaciju, objektivnost i progres kao pretnje i uništenje „slovenske duše“ (što je uticaj panslavističkog pokreta koji se, neretko, pokazao kao produžena ruka ruskog imperijalizma) i zdravog seljačkog života.

            Prizvuk romantizma i odbojnost prema uvođenju birokratije, državne administracije kao bezlične vlasti bile su i ostale glavne odlike državnog sistema Srbije. To je pokazatelj da modernizacija društva nije završena i da je imala veoma slabu političku potporu. Ne treba mnog mudrosti da bi se primetilo kako je kurs državne politike zavisio od pojedinca koji se nalazio na čelu države, motor promena je dolazio „odozgo“ kao uticaj centralne vlasti, a ne kao oličenje snage javnog sektora, tj. građanstva. Generalno gledano, o građanstvu i ne možemo govoriti sve do uspostavljanja komunističkog režima kada je izvršena ubrzana industrijalizacija i urbanizacija. Tek sa socijalnom revolucijom u Srbiji dolazi do brže društvene diferencijacije, odnosno do usložnjavanja veza i međuodnosa između pojedinaca i institucija. Pa ni tada nije postajao jasno definisan i uticajan civilni sektor, sve je još uvek bilo pod budnim nadzorom autokratske centralne vlasti čija je rigidnost skupo koštala prilično slobodnu socijalističku zemlju. Ni sa uspostavljanjem višestranačja situacija nije postala ništa bolja, stranačko telo se koncentriše oko lidera stranke pri tom ne tolerišući disidentstvo. Takva situacija se prenosi i na državne institucije čije funkcionisanje zavisi od volje poilitičkog lidera, a što je u potpunosti nesvojstveno birokratskom aparatu koji bi trebao da bude imun na političku nomenklaturu.

            Kakve veze sve ovo ima sa antizapadnjaštvom? Na prvi pogled ne baš neposredne i mnogo toga ne govori o tom fenomenu averzije prema zapadnoj kulturi, ali suština se nalazi upravo u toj nedovoljno razlučenoj političkoj eliti koja opstaje upravo zahvaljujući demagogiji u cilju što veće despotizacije društva. Teško je zamisliti moderno društvo bez onih tekovina ratia i nauke koje je upravo generisao Zapad, ali su neretko te tekovine u različitim državama Evrope percipirane kao dekadentne, pa je tako u nacističkoj Nemačkoj bilo zabranjeno pominjanje Ajnštajnovog imena u javnom diskursu kao jevrejskog naučnika, iako je bilo jasno da nemačka ratna tehnologija ne može da funkcioniše bez primene ajnštajnovske fizike, dok je u SSSR-u ova teorija bila shvaćena kao „nedovoljno materijalistička“ iako je i tu tehnološki prosperitet zavisio upravo od te „nematerijalističke fizike“ (Hobsbaum, 2002a). Naravno, društvena klima u Srbiji daleko da je od dva pomenuta slučaja, no svakako da ima elemenata koji ukazuju na suštinu problema. Pre svega, treba imati na umu pozivanje na identitet i nacionalnu tradiciju, a koja je zapravo produkt Zapada, tj. prvih formiranja nacionalnih država koje su se odigrale na „dekadentnom Zapadu“, a kao čista potvrda tog procesa jeste primer nacionalnog obeležja, tradicionalne srpske kape, „šajkače“ koja nije ništa drugo do redizajnirana austrijska vojna kapa. Osnovni problem se sastoji u raščaravanju mita o nacionalnoj tradiciji (Hobsbaum, 1996).

            Takođe, valja imati na umu da se ideja antizapadnjaštva u Srbiji naročito ispoljava pred početak Drugog svetskog rata kada Evropa postaje prvi put u svojoj modernoj istoriji zaokružena kao celina nacionalnih država. Ništa bolja situacija nije bila ni u samoj Zapadnoj Evropi koja je, posebno između dva svetska rata, bila skeptična prema svojoj prosvetiteljskoj prošlosti. Špnegler piše Propast Zapada, Hese izdaje svoje romane inspirisane filozofijama Istoka, Frakfurtska škola, čiji će izdanci biti uticajni sve do sedamdesetih godina 20. veka, takođe je pod uticajem istočnjačkih doktrina, u umetnosti se javaljaju antiumetnički pokreti kakav je Dada, u javni diskurs na velika vrata ulazi Ničeova ideja o smrti Boga, Kafka ukazuje na mogući totalitarizam birokratije, a to su sve društvene filozofije koje su u jednom bitnom periodu bile skeptične prema budućnosti tadašnjeg društva. Među uticajnim umetničkim pravcima tog perioda bilo je malo onih koji su slavili „lepotu“ tehnologije, industrije, dinamike pa i ratovanja, to su bili jedino Marinetijev nadrealizam koji je otvoreno fašistički i Majakovski sa svojim komunističkim odama industriji i radništvu. Da ni srpska, tadašnja jugoslovenska, kulturna scena nije kasnila za ovim dešavanjima ukazuje i slučaj pokreta Zenitizam, tačnije jednog od njegovih pokretača i istaknutijih članova, Ljubiše Micića koji je bio otvoreno antievropski nastrojen. U stvari, teško je nadrealističku fašističku umetnost definisati kao antevropejstvo, kao što je i slučaj sa nacizmom, to je pre svega poziv beznađa u pomoć za prevazilaženje krize, rušenje u cilju novog stvaranja što je i sam Micić zagovarao u cilju spasenja slovenskog, srpskog bića.

            Micić sasvim sigurno u umetnosti nije imao uticajnih sledbenika, a ni njegova ideja nije bila projektovana u društvo, što nije slučaj sa teorijskim pristupom vladike Nikolaja Velimirovića i Justina Popovića čije ideje su našle veoma plodno tle tokom ratnih devedestih godina i u kasnijoj profilizaciji „srpske omladine“. Velimirovićevo i Popovićevo učenje je oda seljačkoj ideologiji nacizma, gde se seljak percipira kao „so zemlje“ (Hejvud, 2005), a njegova ideja „sabornosti“ je veoma dobro poznata ljotićevskoj Srbiji. Od tada SPC sve više prihvata moderni koncept odnosa prema javnosti, prihvata potrebu za formiranjem ideologije koja će biti izuzetno konzervativnog tipa. Uporište, odnosno plodno tle za takvu ideologiju SPC nalazi, prvo, u direktnoj konkurenciji sa katoličkom crkvom sa kojom se našla u novoformiranoj državi, zatim u velikom broju ruskih emigranata koji dolaze u Jugoslaviju posle revolcuije iz 1917. godine i na kraju u sve većem uticaju sekularizacije i jačanja komunističke partije.

            Za vreme komunizma prvi put dolazi do sistematske emancipacije stanovništva, pri čemu se isto prvi put u svojoj državničkoj istoriji osetilo kao deo šireg, kosmopolitskog, sistema. Sama činjenica da se država nalazila na čelu pokreta Nesvrstanih i da je uspela da se otrgne uticaju Sovjeta, bila je vredna divljenja. Na taj način je i percipirana i od zapadnih vlada, kao socijalizam sa ljudskim likom.

            Međutim, ono što se dogodilo sa nestankom te socijalističke države bilo je kulminacija antizapadnjaštva i povampirenje reakcionarne ideologije nacionalizma. Godine izolacije i stvaranja nacionalne države definisane su kao antikomunistička borba, brisanje modernističke prošlosti koja je jedina uspela da uhvati korak sa svetom i da u njemu igra zapaženo mesto. Odbacivanje tekovina tog vremena nije bilo samo ideološke prirode, već generalno raskidanje sa svim tekovinama antifašizma koje je trebalo odstraniti u cilju animacije što većeg broja kvazi patriota čije ideje o nacionalnoj državi postaju ekskluzivističkog karaktera. To je omogućilo pojavu klerofašizma i kleronacionalizma, zahteve za rehabilitacijom i pojavu „protonacionalizma“ (Hobsbaum, 1996), ali ono što je ključno jeste trijumf neoliberalne ideologije. U takvom jednom svetlu podgrevanje nacionalističkih pokreta trebalo bi da predstavlja stvaranje antiglobalističkog fronta, što se paralelno dešava u nerazvijenim državama gde se nacionalizam i religijski fundamentalizam posmatraju kao nus produkti srušene crvene dominacije u borbi protiv zapadnog, kapitalističkog imperijalizma. Stvarnost je, ipak, drugačija nego što se čini. Nacionalizam sasvim sigurno odstupa od principa transnacionalnog tržišta i multikompanija, ali ono što je stvarnost jeste nacionalistička demagogija državne elite koja joj služi kao paravan za tranziciju društva, sumnjive privatizacije i devastaciju, ne samo državotvornih postulata, već i kulturnih repernih tačaka. Ako je komunizam bio antikapitalistički, sasvim sigurno nije bio antizapadni s obzirom da je promovisao progres, racionalnost, objektivnost, emancipaciju kao tekovine zapadne kulture. Antizapadnjaštvo predstavlja negiranje i kapitalizma i civilizacijskih tekovina.

            U takvoj situaciji se nalazi Srbija u poslednjih 20 godina kao nedefinisana država sa zakasnelom nacionalnom politikom koja je slična onoj u Nemačkoj krajem 19. veka, a koja je kulminaciju doživela tridesetih godina 20. veka (Plessner, 1997). Antizapadnjaštvo u tom smislu nije mit, a  istorijski uslovi za njegovu pojavu su više nego očigledni. Njegovo odstranjivanje biće izvodivo jedino građanskom akcijom, participacijom u vlasti ili u donošenju odluka od javnog značaja. Uticaj antizapadnjaštva biće sasvim sigurno u padu kako društvo bude više ulazilo u odnose kapitalizacije, jer kao što je rečeno, antizapadni nacionalizam tranzicionog društva Srbije je maska neoliberalne ideologije/“političkog kapitalizma“ koja će u jednom momentu izgubiti podršku svojih klerofašističkih i nacionalističkih pešaka koji sanjaju o nacionalnom jedinstvu. Načelno proklamovana ideja nacionalnog jedinstva događa se u vreme rušenja institucija javnih dobara i proklamovanja profita kao centralnog postulata. Ideja nacionalne države je ovde izrabljena na brutalan način preko oportunističke politike kojoj je vlast radi vlasti glavna preokupacija. Onoga trenutka kada izgube potporu kapitala, tj. kada kapitalistički odnosi postanu suština svakodnevnog života, centralna tačka javnog aktivizma biće borba za opšte dobro, a ne antizapadna politika nacionalnog ekspanzionizma.    

Literatura:

Dirkem, E. (1972). O podeli društvenog rada. Beograd: Prosveta.

Đurić, M. (1997). Sociologija Maksa Vebera/Iz istorije moderne filozofije. Beograd: Službeni list SRJ.

Elijas, N. (2001). Proces civilizacije: sociogenetička i psihogenetička istraživanja. Sremski Karlovci/Novi Sad: Izdavačka knjižarnica Zorana Stojanovića.

Hejvud, E. (2005). Političke ideologije. Beograd: Zavod ua udžbenike i nastavna sredstva.

Hobsbaum, E. (1996). Nacije i nacionalizam od 1780: program, mit, stvarnost. Beograd: Filip Višnjić.

Hobsbaum, E. (2002a). Doba Extrema: Istorija Kratkog Dvadesetog Veka 1914-1991. Beograd: Dereta.

Hobsbaum, E., T. Rejndžer (ur.) (2002b). Izmišljanje tradicije. Beograd: Biblioteka XX vek.

Konstantinović, R. (1991). Filosofija palanke. Beograd: Nolit.

Plessner, H. (1997). Zakašnjela nacija. O političkoj zavodljivosti građanskog duha. Zagreb: Naprijed.

Šulce, H. (2002). Država i nacija u evropskoj istoriji. Beograd: Filip Višnjić.

Veber, M. (1976). Privreda i društvo. Beograd: Prosveta.

http://www.b92.net/info/vesti/pregled_stampe.php?yyyy=2006&mm=03&dd=10&nav_id=191143