O karakteru totalitarizma II

Fenomen totalitarizma nemoguće je posmatrati van komteksta dvadesetovekovne političke filozofije i uopšte masovnog upliva masa u politiku. Dvadeseti vek tu valja shvatiti kao fluidniji vremenski period od onoga kako ga kalendarski računamo, pa bi u tom smislu mogli da se poslužimo frazom britanskog istoričara Erika Hobsbauma – „kratki dvadeseti vek“. Taj Hobsbaumov kratki dvadeseti vek neki će nazvati konstruktivističkom naracijom s obzirom na to da se opire linearnom, zvaničnom, računanju vremena, međutim poenta te „konstruktivističke istorije“ jeste da se određeni vremenski periodi omeđe i računaju kroz socijalnu istoriju. U tom smislu, kratki dvadeseti vek jeste period kraja velikih evropskih carstava, kakva su bila Osmansko, Rusko, Austro-Ugarsko i Nemačko carstvo, i stvaranje, uglavnom na razvalinama tih carstava, novih, modernih carstava čije će osovina i matrica biti jedne od najjradikalnijih ideologija u istoriji čovečanstva.

Ukoliko bi tragali za uzrocima raspada tih carstava trebalo bi nam daleko više vremena i prostora da obrazložimo detalje takvih posledica kao što su Prvi i Drugi svetski rat, kao i Hladni rat koji je doveo do pada Berlinskog zida. Umesto toga, fokus će biti na mehanizmu unutrašnje konsolidacije novih carstava nastalih na zaostavštini onoga što Hobsbaum naziva „dugi devetnaesti vek“.

Kraj devetnaestog veka doneo je sa sobom i pojavu novih, do tada neviđenih, političkih organizacija koje su u dobroj meri bile rezultat dugogodišnje nespremnosti velikih aristokratskih sistema da se sami reformišu i transformišu. Utoliko je posledica i reakcija masa bila snažnija i eksplozivnija. Naime, buržoasko društvo na Zapadu je u najvećoj meri svoje blagodeti živelo na račun kolonijalizma i izrabljivanja ogromnog broja deprivilegovanih kod kuće, što je u određenom momentu društvenog razvoja postalo ozbiljna pretnja postojećem poretku. Stvari se naročito zaoštravaju sa pojavom prve socijalističke države, Sovjetskog saveza, koji nastaje kao posledica prenapregnutosti ruske carske privrede da održi svetsku trku sa razvijenim kolonijalnim silama. Ovde je sada manje bitno zašto je u Rusiji došlo baš do socijalističke revolucije, a ne, recimo, do buržoaske ili konzevrativne. Uostalom, različite organizacije anarhista, socijalista i komunista su bile prisutne i veoma agresivno aktivne na teritoriji carske Rusije, tako da je nasleđe nekako samo došlo. Ono što je bitnije jeste da su upravo kroz tu vrsu agresivnosti i terorizma koji su sprovodile levičarske organizacije utrle put i mehanizam kako održavati vlast ukoliko se do iste uopšte dođe.

Ukoliko pogledamo uspehe socijalističkih pokreta širom (nerazvijenog, agrarnog) sveta, videćemo da je osnovni mehanizam i uzrok konsolidacije državotvornosti, kao i mobilizacije masa da se pristane uz levu ideju, bila sposobnost ovih pokreta da izvrše veoma uspešnu organizaciju. Bilo bi redukcionistički pripisati uspeh socijalizma samo zahvaljujući odličnim organizacionim sposobnostima, no organizacija u svakom slučaju zauzima veoma značajno i istaknuto mesto u čitavoj priči.

Naime, poenta revolucionarnih pokreta, ma koje vrednosne, kvalitativne dimenzije bili, jeste da su oni neka vrsta avangarde ili prethodnice onome što tek sledi. Mesijanstvo se u ovakvim pokretima pojavljuje kao opšte mesto i kao podrazumevajuća matrica, a gde ima mesijanstva ima i vođe, odnosno Mesije. To, dalje, povlači da je vođa obavezno harizmatski lider koji drži na okupu avangardni pokret odnosno revolucionarnu partiju. Međutim, svih ovih mehanizama održanja snage i funkcionalnosti samog pokreta, odnosno partije, suštinski ne bi bilo da u srži tih pokreta/partija ne stoji određena vrsta antiliberalizma ili, još bolje, antigrađanštine, odnosno duboki antagonizam prema buržoaskom društvu.

Da bi shvatili uspeh različitih totalitarnih sistema neophodno je razumeti okolnosti koje doprinose konsolidaciji takvih radikalnih sistema. Jedan od uzroka konsolidacije radikalizma jeste spekulantski karakter buržoaskog društva u kome se patriotizam pojavljuje kao nešto retrogradno i nazadno, a naspram čega stoji želja za različitim vrstama, pre svega, privredne ruinizacije. Radikalizam se tu poklapa sa nacionalnom devastacijom pri čemu radikalizam dolazi kao okretanje sistema za 180 stepeni. Kada buržoasko društvo stvori finansijski haos i kada institucije postanu porozne i nefunkcionalne, po pravilu se kao opozicija takvoj sistemskoj varijanti nađu političke organizacije koje su ustrojene po vojničkom principu.

Dakle, u vezi sa već pomenutom idejom da su revolucionarne organizacije u stvari avangardne organizacije, jasnije je razumeti i način njihovog razmišljanja kako javnost konsolidovati. To podrazumeva neku vrstu elitizma s obzirom na to da se radikalne, revolucionarne i totalitarne pratije pozivaju na mesijanstvo i voluntarizam, što znači da samo odabrani čalnovi partije imaju pravo na bavljenje politikom dok ostali imaju da ih slede. To se možda najbolje moglo videti u socijalističkim sistemima kakvi su postojali do devedesetih godina dvadesetog veka, gde su države bile „socijalističke“, a partijska (ruko)vodstva „komunistička“ što ima veze sa Marksovim eshatološkim i teleološkim shvatanjem istorije u kojoj ljudski rod prolazi sledeće faze razvoja: robovlasništvo, feudalizam, kapitalizam, socijalizam i komunizam. Stoga, logično je, revolucionarna vodstva radikalnih pratija kao svojevrsna avangarda već unapred vide i znaju šta sledi društvu koje ih prati – oni su već u komunizmu – dok ih masa građana, zapravo podanika, prati i čeka trenutak da iz socijalizma zakorači u komunizam i kraj istorije. 

Takvo shvatanje (re)evolucije društvenog života je poprilično rigidno, a nije iznenađujuće ukoliko se ima na umu način na koji se konsoliduje unutrašnja strukutra radikalnih ili revolucionarnih partija.

Kratki dvadeseti vek se često naziva i vekom totalitarizma ili totalitarnih sistema, pri čemu se trajanje prve socijalističke države bukvalno poklapa sa trajanjem kratkog dvadesetog veka. Komunizam i fašizam/nacizam se uzimaju kao primeri totalitarnih ideologija, a državni sistemi  poput Sovjetskog saveza, nacističke Nemačke i fašističke Italije kao realizacija totalitarnih ideja. Staviti znak jednakosti između ideologija nacizma/fašizma i komunizma apsolutno je bezosnovno, ali sličnosti svakako postoje. Kada se neki od ovih sistema karakterišu kao totalitarni onda se kao karakteristike navode autoritarizam, diktatura, antiparlamentarizam, kontrola medija, ukidanje kritike, teror (para)militarnih organizacija i zaštravianje, kolektivizam nasuprot individualizmu i sl.

Međutim, da bi se pojam totalitarizma izveo do kraja neophodno je povući njegovu krajnju instancu koju je usavršio nacizam, a što podrazumeva uključenje (kvazi) bioloških odlika pojedinca u politički sistem. To podrazumeva da se pojedinci kao pripadnici čitavnih naroda, najčešće manjina, kao i seksualne manjine i osobe sa invaliditetom i mentalnim poremećajima, tretiraju kao manje vredne osobe i nepoželjne u totaliranom okruženju. U tom smislu totalitarizam barata sa pseudo biologijom i na osnovu toga ne ostavlja mogućnost izbora pojedincu s obzirom na to da je isti „prirodno dat“, „predodređen“ da bude izopšten iz političke zajednice. To je suštinska razlika između nacizma i komunizma, te bi stoga bilo dobro biti obazriviji kada se komunizam naziva totalitarnom ideologijom.

Ove karakteristike i razlike između nacizma/fašizma i komunizma proizilaze iz različitih karaktera radikalizma ovih dveju revolucionarnih pokreta. Naime, za oba pokreta je karakteristično već pomenuto antiburžoasko raspoloženje kao mehanizam za konsolidaciju sopstvenih redova. Bitna razlika u čitavoj analizi je ta što se u komunističkim revolucionarnim redovima, i pogledu na svet za stvaranje buduće države i društva, nalaze proleteri kao tipizovani građani koji se odlikuju socijalnim statusom i klasnom borbom, dok su u nacizmu/fašizmu tipizovani građani revolucionarne partije postavljeni kao vojnici, odnosno osvajači, koji svoju ideološku energiju crpe iz teorija rase. U oba slučaja imamo negaciju potrebe za uspostavljanjem građanskog društva koje je po definiciji liberalnog karaktera, pa se stoga zaključuje da su ove totalitarne ideologije antiliberalne. Međutim, socijalni koreni ovih dveju totalitarnih ideologija se bitno razlikuju, pa tako imamo situaciju da se totalitarizam komunističkog tipa razvija kao rešavanje unutardržavnog i unutardruštvenog nezadovoljstva socijalnim statusom masa depriviligevanih ljudi, dok u nacizmu/fašizmu dolazi do pojave totalitarizma koji se inspiriše zavereništvom manjinskih nacionalnih, verskih ili bilo kojih drugih zajednica, a što služi kao manipulativni i propagandi okvir, dok socijalni izvor nalazimo u nezadovoljstvu svetskom preraspodelom kapitala, pa je stoga nacistički/fašistički totalitarizam strogo imperijalnog karaktera.

Međutim, mehanizmam koji dovodi u istu ravan totalitarizme i nacizma/fašizma i komunizma jeste totalna ideologizacija javnosti i privatnosti, kolektiv je u ovim slučajevima predominantan, a sredstva javnog opštenja su apsolutno u domenu revolucionarne partije. Svako individualno mišljenje tretira se kao kritički nastrojeno spram vlasti, pa je Staljinu stoga veoma lako polazilo za rukom da se na različite načina obračunava sa konkurencijom i unutarpartijskim neistomiljenicima, prvo sa Trockim i strujom koja je bila bliža lenjinističkom pogledu na budućnost Sovjetskog saveza, a potom i sa svima onima za koje se sumnjalo po principu srednjovekovnog lova na veštice. Usledili su obračuni sa porodicama rojalista, buržoazije, ali Staljin se nije zautavio na ovome već je progonio čitave porodice i generacije onih čiji su preci bili partijski disidenti. Kombinovanjem ruskog imperijalnog mehanizma i komunističke partijske ortodoksnosti, koja pre svega zavisi od odluke samog lidera, Staljin je započeo sa masovnim progonima različitih naroda i konfesija, te su tako usledile masovne deportacije i pomeranja Jevreja i Tatara. Ovaj mehanizam pronalaženja unutrašnjeg neprijatelja spada u suštinu revolucionarnih totalitarnih pokreta, odrediti se spram drugog i na osnovu tog određenja graditi svoju politiku. To na izvestan način daje mogućnost onome koje na vlasti da skrene pažnju i energiju sa rešavanja suštinskih problema društva i da izvrši svojversnu zamenu teza postavljajući sebe, kao vlast, u poziciju opozicije odakle se brani partija, država, vanredne mere i sl.

Nemački pravnik i teoretičar koji je dao pravnu podlogu Trećem Rajhu, kao što je to Martin Hajdeger uradio iz filozofske perspektive, Karl Šmit, bio je inspirisan partijskim ustrojstvom Sovjeta i dostignućima mobilizacije i organizacije masa koje će služiti vođi i partiji na putu ka konačnom ishodištu. Ovde valja imati na umu da i nacizam i komunizam imaju za cilj, bar iz ideološko-filozofske perspektive, uništenje države: kod nacista to je buduće čisto rasno društvo Arijevaca, dok je kod komunista to besklasno društvo, ostvarena utopija, pa sledeći tu logiku oni državu percipiraju kao sredstvo, a ne kao cilj, za razliku od fašizma Italije u kojoj se država percpira kao stožer okupljanja masa. U totalitarnim ideologijama nacizma i komunizma dolazi do radikalnog raskida sa državnim i kulturnim nasleđem, država je podređena harizmi vođe i strukturi partije.

Već pomenuti Karl Šmit je kroz nekoliko stavki pokušao da koncipira način kako izvršiti totalnu mobilizaciju i kako je podrediti volji harizmatičnog lidera. Prvo, smatra Šmit, neophodno je nastaviti, ili izmisliti, bašitnu „autoritarno-konzervativne matrice“ u čijoj središnjici će se nalaziti mehanizam militarizma koji pokreće i stvara akciju. Drugo, potrebno je sa zemlje državnu politiku podići na nebo, što znali da je veoma bitno imati u ideološkoj matrici mehanizam „mitotvorno-nacionalističke politike“. To podrazumeva izmišljanje neprijatelja, kako na unutrašnjem tako i na spoljašnjem planu, ali isto tako to znači i negovanje ideje o neophodnosti autoritarnog pojedinca koji će objediniti politiku i mit nacije. Treće, u šmitovskoj priči „antiparlamentarizam“ igra možda strukturno ključnu ulogu iz prostog razloga negiranja mogućnosti kritike i drugačijeg mišljenja, koje može dovesti do frakcija unutar partije, ali ono mnogo bitnije jeste stav da se u startu onemogući pristup liberalnim idejama građanskog društva da utiču na donošenje odluka od državnog značaja. Četvrto, „totalna mobilizacija“ koja podrazumeva apsolutno i totalno davanje podrške plebsa partijskim strukturama koje vode državu. Šmit je ovu ideju direktno preuzeo od Sovjetskog saveza s obzirom na činjenicu da je SSSR bio verovatno jedina država koja je svojim prvim petogodišnjim planovima uspela da amortizuje posledice svetske ekonomske krize iz dvadesetih i tridesetih godina, ali i činjenica da je bio izolovan. U tom kontekstu, Šmit ističe značaj propagande i represije koje treba da obezbede, ne toliko podršku, koliko ne mešanje javnosti i stavljanje te iste javnosti u pasivan položaj kako bi se lakše sa njome obračunavalo.

Na ovaj način totalitarizam ukida razliku između prvatnog i javnog aspekta društvenosti i sve stavlja u funkciju kontrole i nadzora, odnosno neke vrste autocenzure, povlačenja u sebe i stvaranja isprazne ljušture ljudskosti.

Verovatno najpoznatija teoretičarka totalitairzma je Hana Arent čije delo „Izvori totalitarizma“ predstavlja nezaobilizanu literaturu kada se govori o ovoj temi. Hana Arent, kao Jevrejka, čini se da je imala dodatni motiv da se bavi ovim fenomenom i da ga smesti u birokratski aparat evropskih društava. Mogli bismo reći da je ona demistifikovala čitav složen problem genocida i zločina koji su bili organizovani od strane nacista, pa su tako veoma zanimljive njene analize istaknutih nemačkih nacističkih funkcionera koji su rukovodili projektom „Konačnog rešenja“. Njena analiza Ajhmana, čoveka broj jedan i zaduženog za organizaciju istrebljenja Jevreja, prikazala je svetu do tada nepoznat fenomen koji je definisala kao „banalnost zla“. Kroz intervjue koje vodila sa Ajhmanom kada je ovaj bio uhapšen i izručen Izraelu, Hana Arent je pokazala u kojoj meri savremena birokratija velikih državnih sistema na banalan način barata onim što je pre toga kroz propagandu svela na jednostavne brojeve i procedure. Zlo je utoliko veće i opasnije ukoliko je banalno, to znači da je postignut svojevrsni bizarni konsenzus javnog mnenja zahvaljujući propagandnoj mašineriji i sistemu represije koji omogućava tretiranje čitavih zajednica kao bespotrebne elemente jednog društva.

U njenoj analizi totalitarizma, bavi se pogledom na tri ključne stvari koje odlikuju totalitarne sisteme dvadesetog veka. Analiza se sastoji iz segmenta proučavanja antisemitizma kroz evropsku istoriju, zatim mehanizma imperijalizma koji se javlja u kapitalističkim društvima, i na kraju samog totalitarizma koji nastaje kao nus proizvod i krajnje naprezanje imperijalnih afiniteta.

Jevreji su kao manjinska etnička i verska zajednica kroz čitavu istorije Evrope bili proganjani i tretirani kao uljezi koji su služili za konsolidaciju sopstvenih/hrišćanskih redova i uvođenje vanrednih stanja za rešavanje suštinskih problema. Jevrejska manjina je konstantno bila getoizovana i držana u nekoj vrsti izolacije i nemešanja u opšte društvene poslove i politiku hrišćanskih, kako katoličkih tako i pravoslanih kraljevina i carstava. Antisemitizam stoga ima zaista dugu tradiciju, te stoga ne čudi ni današnje ophođenje evropskih država prema imigrantima iz muslimanskih zemalja koje su nekada bile kolonije razvijenog Zapada. I danas vidimo manje-više istu matricu antisemitizma koja se može pronaći kod ultranacionalističkih organizacija i partija Zapadne Evrope, a koje su na poslednjim izborima za Evropski parlament dobile popriličnu podršku građana razvijenog Zapada. Mogli bismo reći da duh antisemitizma konstantno kruži Evropom i da se povremeno aktivira u zavisnosti od situacije u kojoj se evropske ekonomije nalaze. Danas se imigranti, uglavnom muslimani, optužuju za sivu i crnu ekonomiju, obaranje cene rade, dok su se Jevreji nekada optuživali za finansijske malverzacije, potkopavanje privrednih sisttema čitavih država, zelenašenje i sl. U tom smislu, antisemtizam postaje na neki način prva proto internacionalna ideologija koja okuplja istomišljenike iz različitih delova Evrope i drži ih okupljenima oko jednog cilja, a to je mobilizacija masa i stvaranje doušničke i potkazivačke atmosfere u javnosti. Antisemitizam u tom ključu igra jednu od glavnih uloga u razumevanju totalitarizma s obzirom na to da se antisemitske partije i organizacije fokusiraju na spekulantski karakter finansijkih poslova koje su mahom bile u rukama jevrejskih zajednica, a što je posredno bio prezir prema građanskom društvu koje se smatralo dekadentnim i nesposobnim da stane na „zdrave noge“. Stoga, antisemitizam jeste izgovor i povod za početak realizacije totalizacije društvenosti u kojoj neće postojati buržoazija, a zajedno sa njom i vrednosti građanskog društva gde ideologija liberalizma zauzima ključno mesto.

Drugi važan segment u evoluciji evropske opskurnosti, pored antisemitizma, jeste imperijalizam koji nastaje onog trenutka kada se gradovima u okviru država daje primat u odnosu na agrarnu unutrašnjost. Sa nastankom, razvojem i ekspanzijom gradova dolazi do sve značajnijeg uticaja buržoazije koja dobija novu ulogu u strukturi države a to je da finansira njene imperijalističke poduhvate. Napredak buržoazije značio je mogućnosti sistemskog proučavanja i istraživanja novih teritorija, osvajanja novih kolonija u kojima su se održale nove državne strukture koje su se pokazale ne manje reakcionarnim od onoga što će Evropa doživeti tokom ratnih dešavanja Prvog i Drugog svetskog rata. Dva glavna sredstva imperijalnog mehanizma vlasti su birokratija i rasa. Birokratija nastaje kao produkt već pominjane buržoazije i novih ekonomskih odnosa koji se preslikavaju na globalnu nacionalnu matricu, dok rasa nastaje kao preslikani koncept domaćeg antagonizma prema Jevrejima.

I upravo će kombinacija ova dva faktora, rasizma (gde je antisemitzam preteča i osnova rasističkog kolonijalizma) i birokratskog spekulatizma dovesti do toga da se početkom dvadesetog veka u Evropi sve više na političkom polju počnu javljati desni totalitarni antidemokratski pokreti. Opravdanje svojih retrogradnih aktivnosti tražili su u obesmišljenom konceptu demokratije u kojoj se mase zapravno ni za šta ne pitaju već igraju po principu kako im krupni kapital diktira. Trebalo se samo pronači unutrašnjeg neprijatelja, markirati ga, sprovesti agresivnu propagandnu kampanju i zastrašivati građanske opcije, a kasnije sve to birokratski institucionalizovati. Suština totalitarne propagande nije ubeđivanje drugih u ispravnost totalitarnih ideja i asimilacija i pridobijanje simpatija, već konsolidacija i organizacija sopstvenih redova koja je praćena zastrašivanjem, što jeste u osnovi tog odbrambenog mehanizma. Totalitarizam nikad ne staje i ne ostaje na fokusiranju spoljašnjeg neprijatelja, njemu je osnovni cilj grčevita i skoro halucinogena borba sa unutrašnjim izmišljenim neprijateljem. I upravo iz tog paranoičnog izmišljanja straha od različitih neprijatelja osnovno sredstvo i mehanizam osvajanja i održanja vlasti totlitarnih sistema nije propaganda, nego teror, brutalna sila koja želi da kontroliše sve. Ova ideja totlitarnih sistema svoj vrhunac je doživela stvaranjem koncentracionih logora u kojima je jedina vrsta komunikacije sa sistemom, komunikacija preko mehanizma moći, odnosno sile.