Strukturna kriza "duhovnosti"

Suština određenog praznika je da kroz manifestaciju, ili spektakl, pokaže društvenoj zajednici njenu unutrašnju povezanost, isprepletenost odnosa koji grade i slave postojanje te društvene zajednice. Bilo da je reč o sekularnim ili verskim praznicima, u ovom slučaju je reč o Božiću, suština praznika jeste okupljanje pripadnika „plemena“ u jednoj vanrednoj atmosferi u kojoj je, neretko, dosta stvari baš tada tabuisano kako bi se naročito istakao značaj i simbolika praznika. U čitavoj stvari spiritualnost ne igra nikakvu ulogu, ako spiritualnost shvatamo kao nešto metafizičko/onostrano, jer je zaista teško spojiti bilo koju vrstu sujeverja sa 21. vekom razvijenog Zapada i veseternizovanog ostatka sveta. Iako smo gomilu sujevernih stvari sebi objasnili zahvaljujući razvoju nauke i tehnologije, ipak još uvek gajimo relikte te sujeverne prošlosti i često se predstavljamo kao ne preterano zanimljivi i ne kreativni slaveći rođenje „Bogočoveka“, evo, već dve hiljade i kusur godina. Ne ulazeći u logičke i sve druge nedolsednosti bilo koje religije, poenta je razumeti socijalne razloge tako dugog opstajanja ovog hrišćanskog praznika, ali i njegova različita manifestovanja.

Za početak valja imati na umu da savrmene nacionalne države postoje svega stotinak godina i da su rezultat borbe širokih narodnih masa da konačno budu tretirane kao građani, a ne kao podanici. Sa druge strane crkva, pre svega katolička, ima snažan hiljadugodišnji identitet i uticaj koji je prevazilazio i natkrivao kulturne razlike naroda u kojima se ova crkva širila, namećući se kao opšta. Crkva je prvi evropski institucionalni stub koji se sa više ili manje uspeha prilagođavao različitim, i feudalnim i kapitalističkim i socijalističkim, vremenima. Kroz čitavu istoriju stav crkve je reakcionaran, odnosno defanzivan, pa se crkva sa svojim „znanjina“ tako povlači na one položaje za koje još uvek nemamo jasan i konkretan odgovor. Za današnje shvatanje i praznovanje Božića treba da zahvalimo sve većem napretku laicizacije i sekularizacije koji na različite načine duhovne praznike približavaju masama. Tu pre svega treba imati na umu protestantsku Reformaciju i kasniju reorganizaciju i modernizaciju katoličke crkve kao odgovor na protestantizam. Ali u suštini svega toga nalaze se kapitalistički osnovi društvenog života kojem za reprodukciju trebaju široke narodne mase, ali pod određenim dušebrižničkim duhovnim pokroviteljstvom.

Na taj način razumem i različite vidove manifestovanja božićnih praznika na Balkanu. Razlika između zapadnog (katoličko-protestantskog) Božića i istočnog (pravoslavnog) je razlika u stepenu kapitalizma, odnosno spektakla. Snaga i veličina božićnog praznika zavisi od njegovog kontinuiteta i legitimiteta koji se na Zapadu gradio kroz dvostruku spregu hrišćanstva i kapitalizma, a početkom, i tokom, dvadesetog veka i otvorenim trovanjem javnog mnenja strahom od crvene revolucije. Tamo gde kapitalizam nije bio tako intenzivan i visoko razvijen, kao što je bio u severozapadnim protestantskim evropskim zemljama, katolička crkva je uspevala da uspostavi snagu i kontinuitet struktura i institucija kao opšta i centralizovana organizacija. Nasuprot ovome nalaze se pravoslavne crkve koje su, po pravilu, nacionalnog karaktera i samim tim ograničene na parcijalne i lokalne prilike koje im omogućavaju da društva u kojima one dominiraju drže u stanju samodovoljnosti i učmalosti (jer to je suština crkvenog učenja i njene organizacije). U tom smislu su pravoslavne crkve konzervativnije od katoličke koja je interkulturnog karaktera i fleksibilnija na promene, pa ih je gotovo nemoguće promeniti. Ako se ovome doda i balkansko iskustvo odsustva kapitalističkog iskustva zahvaljući ustajalosti upravnog sistema Osmanlija (koji je bio iskopiran vizantijski sistem ne mešanja u lokalne prilike), stanje društvene svesti je utoliko antimodernije.

Konstantno odsustvo kontinuiteta struktura, bilo da je reč o državnim ili crkvenim, uzrokovalo je da se, u našem slučaju, praznici slave stihijski i neorganizovano, poluanarhično, politički primitivno. Dešava se da se „duhovnost“ pusti iz boce (kao 1991. god.) i da ne uspeva da se institucionalizuje, a kako stvari stoje sva je prilika da će ista trebati da se hospitalizuje.