Arhitektonsko-spomenička kultura simboličkog markiranja urbanog prostora zauizima značajno mesto svakog društvenog sistema koji kroz kreiranje prostorne svakodnevnice šalje određene političko-ideološke poruke korisnicima tog prostora. Stoga u skladu sa prostornim nasleđem političkih i ideoloških struktura možemo prepoznati i razumeti njihove karaktere. Konkretno, u slučaju Srbije i bivše Jugoslavije radi se o nasleđu moderne arhitekture koja je na ove prostore došla kroz ideološki okvir socijalističke ideje o masovnoj industrijalizaciji i pratećoj urbanizaciji, a sve u skladu sa revolucionarnom, avangardnom, pozadinom utopijske ideje o besklasnom društvu.
Povodi za ovaj tekst su buduća sudbina zgrade Generalštaba u Beogradu i projekat Beograd na vodi kao dva reprezentativna primera postmodernog pristupa urbanoj politici koji imaju za cilj, u prvom slučaju Generalštaba, izbrisati jedan simbol modernističke arhitekture kao sećanje na period jedne internacionalizacije koja se u ovdašnjem mnenju posmatra kao vreme protraćeno na pogrešne ideologije (jugoslovenstvo, komunizam), a u drugom slučaju, Savamala-Beograd na vodi, kao primer na koji način se u postmodernom ključu ignoriše pitanje prava na grad kao inkluzivno javne površine i pretvara u koncept ekskluzivne zone komfora finansijski podobnih. I jedan i drugi slučaj imaju zajednički imenitelj u vidu revizije prošlosti koja u prvom slučaju, rušenja/deformacije zgrade Generalštaba kao spomenika kulture, predstavlja nacionalističku frustraciju, a završava se nekoliko stotina metara niže u finansijsko-spekulantskoj ekstazi Beograda na vodi. U oba slučaja je, i na konkretnom i na simboličkom nivou, primetan snažan antimodernizam kao odlika nacionalističkog i postmodernog javnog diskursa koji se prema modernizmu odnosi kao prema prokazanoj urbanoj politici koja se često izjednačava sa komunističkom ideologijom zemalja nekadašnjeg realnog socijalizma, a koja je u neoliberalnoj epohi izjednačena sa totalitarizmom.
Ovde je, međutim, bitno naglasiti da je modernizam kao pristup urbanom i arhitektonskom planiranju postojao pre nego što su osnovane prve socijalističke države, a da će u njima dobiti svoju široku rasprostranjenost. Modernizam arhitektonske umetnosti, ali i umetnosti uopšte, javlja se kao potreba usklađivanja funkcionalnih i estetskih normi sa karakterom društva koje se nazire početkom 20. veka, a odnosi se pre svega na ubrzani upliv masa u javni prostor. Umetnosti Moderne su revolucionarne u tom smislu što radikalno raskidaju sa nasleđem, a svoju perspektivu grade na osnovu utopijskih ideja društva za novog čoveka. U tom su smislu avangardne umetnosti, pa tako i arhitektura i dizajn, anticipirale nadolazeći period „jednoobraznih sistema“ posle Drugog svetskog rata svojim delovanjem tokom dvadesetih i tridesetih godina u Evropi eksperimentišući na pojedinačnim slučajevima rezidencijalne gradnje. Ovde se pre svega misli na Korbizjea, ali ne treba smetnuti s uma umetničko-filozofsku školu Bauhaus u vajmarskoj Nemačkoj koja je bila jedno od najistaknutijih žarišta moderne umetnosti sve do dolaska nacista na vlast. Takođe, pored Bauhausa, u Holandiji se afirmisala De Stijl škola koja je eksperimentisala u pravcu industrijskog dizajna, dok u Rusiji posle Oktobarske revolucije deluje čitava plejada umetnika direktno angažovanih na permanentnom, propagandnom i emancipatornom revolucionisanju u svakodnevnom životu naroda.
Zajedničko svim ovim školama bila je borba za uspostavljanje forme u službi funkcije, lišene svake suvišnosti, detalja ili ornamenta, kako i glasi manifest austrijskog arhitekte Adolfa Losa “Ornament i zločin”, kao i geslo njegovog američkog kolege Lusia Salivena “forma prati funkciju”. Ove ideje su bile marginalizovane, naročito kada je u pitanju Beč koji u vreme kada Los piše svoj manifest živi svoj secesionistički san prepun kitnjastih detalja. Jedino mesta gde se modernistička i funkcionalistička arhitektura, koliko-toliko, masovno primenjuju jesu industrijski gradovi SAD, tako da sve do druge polovine 20. veka avangardne ideje moderne arhitekture ostaju više na nivou incidenta nego prakse.
Dakle, tek po okončanju Drugog svetskog rata i zasnivanjem politika pune zaposlenosti, države blagostanja, realnog socijalizma, masovnih javnih radova i obnove razorenih društvenih sistema, kao i antikolonijalnog pokreta Trećeg sveta, moderna arhitektura dostiže svoj vrhunac u koncepciji internacionalnog stila koji će neretko biti u dodiru sa beton brutalizmom kao vrhuncem modernističkog stvaralaštva.
U kontekstu jugoslovenskog socijalizma ističu se memorijalni kompleksi posvećeni Narodnooslobodilačkoj borbi i revoluciji koji su rađeni u maniru brutalističke apstrakcije, kao i stambeno-poslovni kompleksi u internacionalnom stilu moderne arhitekture. Jedan od tih spomenika je i Generalštab arhitekte Nikole Dobrovića koji je bitno oštećen tokom NATO bombardovanja SR Jugoslavije 1999. god. Državni sekretarijat za narodnu odbranu, kako je zvan kompleks u narodu poznatijeg Generalštaba, građen je u periodu 1955-1965. god., čine ga dve zgrade u ulici Kneza Miloša koje se stepenasto spuštaju ka Nemanjinoj ulici dajući čitavom prostoru simbolički značaj prolaska kroz gradsku kapiju i ulaska u grad na uzvisini. Pojedini su ovaj kompleks tumačili kao urbanu imitaciju kanjona Sutjeske i s tim stavom nastupali u javnosti i za i protiv ovog spomenika kulture na čijem mestu (levo krilo) će najverovatnije biti podignut spomenik i muzej Stefanu Nemanji kao osnivaču “srpske države”. I tako, samo na prvi pogled, imamo smenu paradigmi gde umesto komunističko-revolucionarne imitacije kanjona Sutjeske dobijamo nacionalno osvešćen prostor u slavu vladara koji je osnovao prvu srpsku državu (mada je ovo samo po sebi diskutabilno ako uzmemo u obzir da koncept nacije kao zajednice građana ne postoji do kraja 18. i početka 19. veka). Zgrada Generalštaba uživa status spomenika kulture i kao takvu bi je trebalo sačuvati, odnosno konzervirati u ovom stanju koje je nastalo bombardovanjem 1999. god.. Evropska spomenička kultura poznaje takve slučajeve i nema razloga ne slediti ih.
 |
| Memorijalna crkva Kajzer Vilhelm, Berlin |
Pored toga što možemo samo da zamišljamo na šta će ličiti spomenik srednjovekovnom vladaru Raške (u komisiji za odabir konkursnih rešenja su pravnik, vizantolog i vajar) bitno je primetiti da je opšti trend arhitektonsko-spomeničke kulture, pre svega sakralne, vidno vankotekstualizovan datom (urbanom) okruženju. Reč je o ignorisanju jednog kontinuiteta gradnje koji daje koherentnu sliku prostora, a najdrastičniji primeri su crkve Srpske pravoslavne crkve koje niču po vojvođanskim selima i gradovima uporno ignorišući tradiciju baroka kao sakralnu zaostavštinu srpskog naroda u severnim krajevima. Još bizarnija situacija je sa ignorisanjem brutalističke arhitekture Novog Beograda (nešto slično se dešava u Novom Sadu sa crkvama na Novom Naselju) gde se grade bogomolje u moravskom stilu stvarajući jednu anahronu sliku prostora, ali iznad svega anahronu sliku politike kao ignorisanja lokalnih odlika prostora zajednice. Međutim, spisak se tu ne završava, pa urbana politička perverznost ide tako daleko da se na mestima Narodnooslobodilačke borbe Drugog svetskog rata, na kojim su podignuti spomenici žrtvama, grade opet crkve i opet u moravskom stilu kao, očigledno, jedino vrednom stilu za SPC i državu koja ovu organizaciju subvencioniše. Ovo je slučaj sa spomenikom Ostra, kod Čačka, naspram kojeg je podignuta crkva koja očigledno nema drugu funkciju sem da simbolički kontrira spomeniku jer se oba objekta nalaze u prirodi.
 |
| Ostra, Čačak |
Zanimljivo je da medijska javna vidljivost ovih spomenika poslednjih godina dolazi od stranih entuzijasta koji sa, hipsterskim, oduševljenjem otkrivaju apstraktne spomenike i brutalističku arhitekturu. Najzaslužniji za novo otkrićeovih spomenika je belgijski fotograf Jan Kempeners koji ih je doživeo kao vanzemaljske kreature. Danas se može naići na tekstove koji vas kroz Beograd vode kao kroz živi prostor iz Star Wars serijala. Zanimljiv je i kratkometražni dokumentarni film koji se na direktan način poigrava ovom tematikom spomenika kao vanzemaljskog nasleđa i jedne lokalne paranoje https://www.youtube.com/watch?v=KV7sTzbzL5s&t=29s
Zanimljiv je stepen posvećenosti narušavanja kako urbanog tako i memorijalnog prostora posvećenog NOBu, naročitu ako se ima u vidu da su spomenici NOB građeni u apstraktnom, modernističkom i brutalističkom stilu. Na ovim spomenicima se ne vidi ideološka ili bilo koja druga politička ostrašćenost i patetika, nema simbola “totalitarizma” i sl. ornamenata toliko prisutnih u nacionalističkoj ikonografskoj patetici. Gotovo svi ovi spomenici podignuti su u prirodi, na prostorima van naseljenih mesta, na lokacijama gde su se odigrale borbe protiv okupatora ili na mestima gde su se nalazili konc-logori i gde su izvršavane egzekucije nepodobnih. Isto tako, svi ovi spomenici su podignuti kao mesta spomen-parkovi, kao mesta života i budućnosti, kao kompleksi na kojima je i dečija igra bila sastavni deo ideje o spomeniku. Taj apstraktni i metafizički karakter ovih spomenika koji je bio pošteđen socrealizma kao socijalističkog kanona (koji je dominirao u SSSR) danas je gurnut u stranu u skladu sa istorijskim revizionizmom i protokapitalističkom restauracijom.
 |
| Novi Beograd |
Trijumf Postmoderne sa svojim postistinama doprineo je da se i na poluperiferiji svetskog kapitalističkog sistema stvore uslovi za revizionizam kao osnovu na kojoj se gradi globalizovano neoliberalno društvo, a koje za svoje nove simboličke markere uzima filozofiju etno-egzotike kao jednu, u suštini, antimodernu politiku servilnosti i autokolonijalizma. Spomenička kultura je u tom procesu bitan pokazatelj kretanja društva i kao što su uništeni zapadni industrijski gradovi džentrifikovani i pretvoreni u postmoderne muzeje spektakla, tako se i na poluperiferiji tog sistema, u Srbiji, tradicija i egzotika partikularnog predstavljaju kao reprezentativni primeri kojima je zaostavština Moderne, kao ideje o jednoj istini i univerzalizmu kao principu, prepreka.
