Jugoslavija kratkog trajanja

Stogodišnjica osnivanja prve zajedničke države Južnih Slovena prilika je da se sa solidne istorijske distance osmotre procesi koji su doveli do stvaranja SHS/Jugoslavije čiji je vek trajanja bio kraći od jednog stoleća, a poklopio se sa onim što britanski istoričar Erik Hobsbaum naziva „kratkim dvadesetim vekom“. S tim u vezi je i nadoveza socijalističke Jugoslavije na njenu monarhističku prethodnicu, što je za jedno revolucionarno ustrojstvo više nego simptomatično, kako po pitanju zadržavanja samog imena, tako i po pitanju teritorijalnog obima, ali i koncepta jugoslovenstva koje nije od starta bilo prisutno u programu komunističke partije.

Pored toga, Jugoslavija je bila interesantna i kao fenomen nekoherentnih institucionalnih habitusa ili onoga što bi grubo i laički mogli da definišemo kao razlike i sukobi u mentalitetu. Cvijićeva mapiranja južnoslovenskog prostora mogu nam poslužiti kao naputak za bolje razumevanje kasnijih sukoba unutar same države i njenu dezintegraciju, a takođe i kao model idealno tipski sukobljenih strana istoka i zapada na jednom mikro planu.

Ove dve perspektive – globalna svetska politika i dubinska unutrašnja nekonzistencija – predmet su teksta objašnjenja nastanka, trajanja i kraha Jugoslavije.

Postoji kod toliko pominjanog Hobsbauma jedna rečenica iz knjige „Doba ekstrema“ koja prikazuje zatvoreni krug „kratkog dvadesetog veka“ na simboličan način u primeru grada Sarajeva, isprva kao grada u sastavu okupirane Bosne s početka 20. veka, a onda i kao grada opsednutog i okupiranog po drugi put,  s kraja 20. veka. U prvom slučaju reč je o austrougarskoj okupaciji koja kulminaciju dostiže Principovim atentatom austrougarskog prestolonaslednika, a u drugom slučaju reč je o braoubilačkom jugoslovenskom ratu i srpskoj opsadi grada. Hosbabaum uzima te dve tačke kao početak i kraj jedne Evrope i jednog političkog sveta koji se prelomio na tako malo prostora, a na tako buran i gromoglasan način u oba slučaja.

Sarajevski atentat iz 1914. g. uveo je na velika vrata ono što je bilo najavljivano kao nacionalno oslobođenje naroda koji su živeli u višenacionalnim imperijama Austro-Ugarske, Osmanskog carstva i Rusije. Italija i Nemačka uhvatile su kraj 19. veka kao trenutak nacionalnog ujedinjenja i započele ono što će sa zakašnjenjem od pedesetak godina stići i na Balkan, ali su istovremeno počele da traže i svoje mesto pod kolonijalnim suncem te će i na taj način doći na balkanski prostor.

U tom kontekstu novih, mladih i ambicioznih evropskih kolonijalnih nacija valja posmatrati i nastanak i ulogu Jugoslavije. Ali ne samo Jugoslavije, već čitavog jednog pojasa od Baltika to Sredozemnog mora koji ostaje kao opustošeni koridor neafirmisanih država i nekoherentnih društava koji se pojavljuju posle iščezavanja imperijalnih struktura Austro-Ugarske, Rusije i Osmanske carevine. Ovo područje posle Prvog svetskog rata veoma je nalik području posle pada Berlinskog zida – zona poluhaosa sa izrazito nacionalističkim i klerikalnim javnim njenjem koja je podržana od strane anglosaksonskih vlada u cilju ograničavanja nemačkog i ruskog uticaja. Jugoslavija je u toj slagalici bila deo koji je trebalo da spreči ugrožavanje anglosaksonskih zona uticaja na Ssredozemlju i Bliskom Istoku na koje se direktno pozivala germanska imperijalna doktrina. Taj koridor od Baltika do Sredozemlja imao je dvojaku ulogu, s jedne strane je trebalo obuzdavati Nemačku, a s druge strane Rusiju koja je, pored etikete azijske despotije, od 1917. g. dobila i epitet crvenog čudovišta i najvećeg neprijatelja kapitala. Na taj način je evroatlantska Evropa činila svoje globalne položaje relativno sigurnim uz pomoć jednog broja državica koje su izrasle na zagraničnim krajevima nekadašnjih imperija.

Problem sa ovim konceptom srednjoevropskog, istočnoevropskog i balkanskog rešenja bio je taj što su novonastale države od Poljske, Čehoslovačke, Rumunije, Jugoslavije i Grčke, isplivale na međunarodnu scenu kao rezultat kompromisa tadašnjeg svetskog kolonijalnog stanja i lokalnih nacionalizama. Nijedna od pomenutih država nije imala neposredno državotvorno iskustvo ili upravljanje sopstvenim isntitucijama. Sve su bile pod dugogodišnjim ili čak viševekovnim okupacijama, razdrobljenih institucija i snažnim protonacionalističkim sećanjem na slavnu i svetlu prošlost. Ovi prostori bili su granična područja na kojima su se dodirivale različite imperije, kulture, pa i civilizacije, te su shodno tome reakcije na te kontakte bile eruptivnije.

Piter Turčin, osnivač kliodinamike, ove zone naziva „metaetničkim linijama razgraničenja“ koje predstavljaju najvrelija žarišta jedne kulture/civilizacije koja se nalazi u neposrednom dodiru sa bitno drugačijim Drugim. Ovaj model može da pomogne kao objašnjenje zašto je danas rusofobija jaka koliko i germanofobija u Poljskoj, ili zašto je Mađarska toliko antimigrantski nastrojena, ili zašto Hrvati vole da kažu za sebe da su „predziđe kršćanstva“. Iz pomenute tri države jasno se vidi da je zajednički imenitelj identiteta katoličanstvo kao stožer oko kojeg se okuplja zajednica, ali isto tako i kao štit za spoljnu odbranu tvrđave Evropa. O dugoj tradiciji metaetničkih linija i nestabilnosti ovih pograničnih zona na simptomatičan način govore i  toponimi kao što su Ukrajina ili nekadašnja Vojna Krajina, pa ako hoćete i SAO Krajina. Značenje reči „krajina“ je granica, rubno područje, a graničari su ljudi sa posebnim statusom koji uživaju privilegije. To su bili Kozaci u Ukrajini, Srbi u Vojnoj Krajini tokom osmanskih prodiranja u Evropu, a nakon oslobađanja osmansko-islamske pretnje Evropi kao civilizacijske ova linija razgraničenja je povučena između podskupova istog skupa – pravoslavnih i katolika koji su se devedesetih sukobili na linijama SAO Krajine.

Ova metaetnička linija razgraničenja spuštala se od severa ka jugu i u svim slučajevima se držala koliko-toliko koherentno, osim u slučaju Jugoslavije jer je sama linija upravo prolazila kroz Jugoslaviju. I ovde dolazimo do druge uporišne tačke eseja, a to je dubinska unutrašnja nekonzistencija društva.

Milos Popovic (tw profile)

Pod dubinskom unutrašnjom nekonzistencijom podrazumeva se tihi konflikt društvenog nasleđa shvaćenog kao sistem institucija koje vuku poreklo iz bitno različitih korena. Primeri ove vrste najčešće su oni koji se odnose na razlike između bogatog severa ili siromašnog juga, čime se apostrofira značaj geografskog porekla za (ne)uspeh određenog tipa društvene organizacije. Međutim, pored geografske determinante koja može biti presudna u nekim slučajevima, kao što su rudimentarni oblici društvenog organizovanja, postoje i one razlike koje se tiču političke i kulturne baštine koje definišu javno mnenje i regulišu komunikaciju na više nivoa. Ovaj fenomen neki nazivaju razlikama u mentalitetu naroda, iako to nije posve najpreciznije jer su modeli ponašanja podložni promenama u zavisnosti od kvaliteta istorijskih procesa. Sociolog Norbet Elijas ove istorijske tokove nazivao je “procesima civilizovanja” i smatrao ih je izuzetno značajnim u izgradnji moderne zapadne države koju posmatra kao sistem dozvola i ograničenja centralne vlasti u odnosu na civilno društvo. Suština problema se svodi na sledeće: process izgradnje demokratske nacionalne države vodio je kroz borbe različitih staleža koji su se međusobno ograničavali i uslovaljavali, a kao rezultat tih borbi dobijena je moderna civilizacija zasnovana na individualizmu, privatnom vlasništu (odnosno preduzetništvu), tržištu i demokratiji. Korene ovih tekovina veliki broj društvenih teoretičara pronalazi u srednjovekovnim gradovima u kojima se formirala klasa preduzetnika (trgovaca, zanatlija, bankara), koji su bili preteče onoga što će krajem 18. i tokom 19. veka biti nazivano buržoazijom.

Termin buržoazija u kolokvijalnom kontekstu ima negativan predznak, kao što revolucije imaju predznak levičarskih, iako postoje i liberalne i konzervativne revolucije. Buržoazija ima poseban značaj za zapadnu civilizaciju i savremeni globalni svet jer je preduzetnički duh srednjevekovnih esnafa klica koja je omogućila razvoj gradova i jačanje uticaja individualnih sklonosti u odnosu na tradicionalne sisteme privilegija. Ovo je bilo vrlo važno za sistem vertikalne društvene pokretljivosti jer je označilo kraj pripisanim položajima na osnovu porekla i statičnim sistemima aristokratije i klera. U ondašnjoj Evropi kasnog srednjeg veka postojao je izraz koji je opisivao važnost urbanizacije za političku emancipaciju, a glasio je “gradski vazduh oslobađa”, što će nekoliko vekova kasnije, u nešto izmenjenom obliku, pisati na ulazu u nemačke koncentracione logore kao “arbeit macht frei”, odnosno “rad oslobađa”. Ova bizarna istorijska logika, od slobodnog grada do logora, odlika je epohe Moderne kao ujedno i blistave i strašne. I upravo su podela i usložnjavanje rada, a samim tim i širenje tržišta i razvoj potrošnje, bili okidač za nastanak fenomena koji Maks Veber naziva “građanski kapitalizam”.

Građanski kapitalizam Veber direktno suprostavlja političkom kapitalizmu koji opisuje kao kapitalistički sistem, ali sistem koji zavisi od volje jednog čoveka ili klike koja upravlja državom. Veber je primere političkog kapitalizma pronalazio u dalekoistočnim zemljama i drevnim despotijama u kojima je duh preduzetništva konstantno sputavan ili u najboljem slučaju korišćen isključivo za potrebe uskog kruga vlasti, ali da nikako nije uspevao da se omasovi i stvori heterogeno stabilan sistem. U političkom kapitalizmu umesto dijaloga i diskusije vladaju monolog i strahovlada, umesto demokratske vlasti vlada autokratija, umesto decentralizacije sistema dominira centralizacija, a umesto pregovora na sceni su ultimatumi. Još jedan sociolog, Georg Zimel, opisao je suštinu gradskog kapitalističkog načina života i komunikacije kao “blaziranog”, odnosno spremnog na pregovaranje i prilagođavanje u cilju izvlačenja najboljeg mogućeg rezultata.

Povratak na dubinsku unutrašnju nekonzistenciju na primeru Jugoslavije je sukob pomenuta dva sistema kapitalizma u njihovim lokalnim izražajima. Fenomenološki gledno sukobi na Balkanu jesu “civilizacijski” ili verski, ali nam takve konstatacije ne objašnjavaju ništa, ili barem ne mnogo. Dubinski sukobi među balkanskim narodima na podrućju nekadašnje Jugoslavije su sukobi kvalitativno različitih struktura koje reprodukuju društveni život. Banalan primer, ali primer koji savršeno objašnjava sukob političkog i građanskog kapitalizma u jugoslovenskim prilikama jeste ubistvo koje se desilo u Narodnoj skupštini 1928. g. kada je radikalski poslanik Puniša Račić ubio nekoliko poslanika Hrvatske seljačke stranke zbog verbalnog sukoba, što je kasnije izazvalo duboku krizu koja je potegla pitanje ustrojstva novostvorene države i zahteve za samostalnošću hrvatske strane, na šta je kralj reagovao uvođenjem diktature i raspuštanjem skupštine.

U suštini, Račićev atentat samo je vrhunac onoga što se valjalo od osnivanja Jugoslavije, a to je na koji način organizovati državu: centralizovati je kako su hteli radikali, federalizovati kako je zahtevala Hrvatska seljačka stranka ili decentralizovati kako je smatrao demokrata Svetozar Pribićević koji je prešao put od radikalskog saveznika do koalicionog partnera Stjepana Radića. U osnovi ovih problema je dubinsko nerazumevanje dveju strana koje su nikle u kvalitativno drugačijim socioistorijskim kontekstima – sa jedne strane nalazili su se Slovenci, Hrvati i oni Srbi koji su živeli u zapadnoervopskom sistemu činovništva, procedura i birokratije (birokratija je kod Vebera fenomen koji je posebno razrađen do detalja) koje su korišćene kao sredstva kada je trebalo ispregovarati privilegije ili bolje uslove za zajednicu. Sloboda određenog grada kod Slovenaca, Hrvata i Srba “prečana” plaćana je dukatima carskoj vlasti, dok je sloboda Srba južno od Save i Dunava plačana krvlju ustanika. To je ključna razlika koja je vodila svim kasnijim sukobima, kako na ličnom tako i na kulturnom planu zajednica, jer jedni nisu mogli da razumeju druge kako krv ili uvreda mogu da se ispregovaraju, a da se ne osvete, odnosno kako sloboda može da se sačuva ako se nametnu još jače stege.

Uticaji Osmanske carevine i Austro-Ugarske monarhije ostavili su dalekosežne posledice po razvoj i stabilnost kasnijih jugoslovenskih republika. Osmanska carevina bila je među najzaostalijim imperijama svog doba i nisu je bez razloga nazivali “bolesnik sa Bosfora”. Svoj vrhunac doživela je za vreme Sulejmana Veličanstvenog 16. veka, ali iza sebe nije ostavila kompetitvne civilizacijske tekovine. Svakako, nije to učinila ni Austro-Ugarska u velikoj meri, niti je bila demokratski otvorena zemlja, ali je svakako bila uređenija i homogenija kao sistem u odnosu na Osmansko carstvo koje je bilo sastavljeno iz mnoštva lokalnih i autarhičnih zajednica. Još jedan primer postojanja sistema u Austro-Ugarskoj koji nije bio u potpunosti diskriminatoran na osnovu nacionalnog ili verskog prefiksa jeste fenomen u vezi sa atmosferom pred Sarajevski atentat 1914. g. Iako su Princip i drugovi bili revolucionarno opredeljeni, njihovi roditelji su bili prilično gradsko-buržoaski proračunati. Pripadnici Mlade Bosne koji su bili srpskog porekla u pismima su zapisali koliko su neslaganje imali sa svojim očevima trgovcima i činovnicima zbog svojih radikalnih i avangardnih političkih uverenja. U Osmanskom carstvu tako nešto je bilo nemoguće - da u javne poslove stupaju oni koji ne pripadaju ekskluzivnom krugu muslimana. I zbog toga je borba za slobodu “pod Turcima” morala biti hajdučko/uskočka, radikalna i revolucionarna, na sve ili ništa, jer je sistem bio postavljen kao kastinski. U austrougarskom kontekstu nevolje su se dale ispregovarati ili je barem postojala mogućnost da se ispregovaraju. Da je Princip atentat izvršio u Istanbulu teško da bi bilo kakvo suđenje održano, kao što je bilo održano u okupiranom Sarajevu.     

Milos Popovic (tw profile)

U tom kontekstu nerazvijenog i nekoherentnog društvenog tkiva kakvo je bilo karakteristično za sve Jugoslavije nije bilo moguće očekivati njen opstanak. Od razvijenih severozapadnih i “najevropskijih” krajeva poput Slovenije, Slavonije i Vojvodine, preko jadranskog pojasa kao nešto manje urbanizovanog ali i dalje bolje pozicioniranog u odnosu na dinarski masiv gorštačke kulture gde je hajdučija često bila izvor prihoda, pa sve do orijentalnog tavorenja Kosova ili Makedonije, nije postojala zajednička supstanca građanskog kapitalizma. Naročito ne ako se uzme u obzir globalni politički kontekst rađanja Jugoslavije koji je, pre svega, bio uslovljen spolja.